Thursday 6 September 2012

MANIPUR PUWAARI - 1 (Paakhangba-dagi Charaairongba faaoba)


1
MANIPUR-gi PUWAARI asi Meidingu Nongdaa Laairen Paakhangba-dagi hou-i. MEIHOURON/ MEIHOUBARON (SANGGAAI FAMMAANG)-gi matung inna Nongdaa-bu pokpa apokpa mapaa-gi ming asi Sentreng kou-i aduga mamaa-gi mingna Leinung Yaabirok kou-i.

haairiba Sentreng asi Laangba chak-ta ningthou oiduna paallamba Lolaang Paakhangba aduni haainasu ahal-singna thambirammi.

Meidingu Nongdaa Laairen Paakhangba (33-154 AD)-ga paannakhiba Leimarel Laaisnaa (Heirong ningthou CHanu Laaisnaa) asi Paakhangba-ga jaat tinnakhide. Leimarel Laaisnaa-di Poireiton-na khunthorakpada yaaorakpani. maram aduna Paakhangba-na mahaakki khunaai-da Leimarel asibu fongna puthokpa ngamkhide.

Meidingu asina Khaaba-singbu taanthoktuna KANGLAAda ninghtou fambaal kaaduna Meetei leibaak semgatli. khoisaaonaraba Khaaba-singna amuk laan houraktuna Paakhangba-na Moiraang-da lotli. tungda amuk Moiraang Chaaoba Melleiba-gi matengdagi Kanglaa-da laan houraktuna Khaabasingbu maaithiba piraga fambaal kaakhi. maaigei salaai khangdana chenkhiba Khaabasingna tongaan-tongaanba chingmee haao-sing oikhi.

Meidingu Paakhangba-na Leimarel Laaisna-da Khuyoi Tompok pokkhi.

2
POIREITON haairiba nupaa asi ningthou Heirongaang Thangaanglen-na Piyaainu louduna pokpa angaang nupaa anigi manungda atonbaduni. ahanduna Thawaaren kou-i. mahaak asi Paakhangba-na paannakhiba Leimaren Laaisnaa-gi mabung atonbani. Laaisnaa-na mabung Poireiton-na khunthorakpada yaaominnarakpani.

Poireiton-na Leima Leinaao taabi paannaraga Singtaapung Taapung Singminnaba pok-i. Singtaapung-na Santhong Punemba Chanuda ARONG-ga PAAMINGNABA-ga pok-i. ARONGgi chaaron-na KHUMAN aduga PAAMINGNABAgi chaaron-na LUWAANG oikhi.

Laaisnaa-na matam kuina Paakhangba-ga paanminnaraba matungda mabung na uningduna kouraga mapaamda laaktuna machin moupaa unakhiba amasung chaamin-thakminnaduna machin-moupaagi oiba haraao-tayaamba fongdoknakhiba adudagi NINGOL CHAAKKOUBA haaibasi houdokkhibani haainasu pannari.

3
Meidingu Khuiyoi Tompok (154 – 264 AD) asi Kanglaa-da ahaanba fambaal tongkhiba Meetei ningthou Nongdaa Laairen Paakhangba-na Meetei Leimaren Laaisnaa-da pokpani. Mahaakki matamda yeinaba PUNG asi houdokkhi. Mataang asi NINGTHOUROL LAMBUBAda makhaagi asumna haai-

“awaang kouba lammahan-gi yaaorou saji kuraangtaan kuraang mawun leina huna (saji mawun khoktuna) waanglen pungtambabu punglon thoktakhiye. Yaaorou saji kuraang lon bu lonthokkhiye. Korou numitmaadi awaang lamdamkhi lonloi lammahan-gi (laairen sajiktagi Irengbam faaobabu lonloi kou-i) paamba keiren taan keiren mawun leina huna waanglen pungtambabu waanglen punglon thoktakhiye. Paamba keiraanglonbu lonthokkhiye. Korou numitmaadi maanbi chaklei kaao kaaoren lengbaa san nongtaa laairen Paakhangba machan Sera Kongtingnu Faamal mukmu Huimeichon bu maanbi kuraang mawun leina huna kongyaang chago meetam kon leraa kharoi sem sawun khurei ting thaangwaai lee punsi kaacheng liyaa thouna liren paaga fanna waanglen pung tingbabu waanglen punglon thoklakle. Adu nonggibu Meitengu Khuiyoi Tompok Santhong pung puthokpa-o touna kou-e.”

Ahaanba da saji, mathangda kei-gi mawun-na pung tingbada makhon thokte. Konnathangda san-gi mawunna tingbadagi pung makhon thoktuna yeiba houdokkhi haairi.

4
Meidingu (Meetei ningthou) Khuiyoi Tompok (154 - 264) na Nongbaallon Nongmoinu Ahongbi paannaduna Yoimongba-ne, Taaothingmaang-ne, Leima Laairoklembi-ne ahum asi pok-i.

Leima Laairoklembi-di Koubru ningthou Kouba Angaangaa-da thaajei. (Tutenglon)

Meidingu Khuiyoi Tompok-ki matungda majaa-ibungo Taaothingmaang-na ing 264 da Meetei ningthou fambaal kaai amasung ing 364 faaoba paallammi.

Meidingu Taaothingmaang-gi matamda singthaanaba yaaba thoudok ahumdi-

1. mayaamba Yoimongba-ga loinana Taaothingmaang-na Meetei leibaakki turel-sing toukhi.
2. Funaal ningthou Telheiba-na Taaothingmaang-bu sokhanduna ee thokhankhi. ee-na ngaangna taaothakhiba mafambu NGAANGLOU (Imphal-dagi mile 6 lom laappa)
3. Lokkhaa-Haaokhaa (Sugnu amasung mafam aduwaai) da Kaakyen Meengambabu haatpaga loinana lam adubu loi challamlaga kaarakkhi.

Taaothingmaang machin-manaao-na haatlaba Kaakyen meengamba-gi masaa amana LOKTAAK-ki ising kangdanaba thingduna thamkhi haaiduna mafa. adubu ITHING haaina koukhibani.

5
Meidingu Taaothingmaang (264 - 3644) na Haaokhunu paannaduna Khui Ningomba pok-i.

Khui Ningomba na 364 AD da Meetei ningthou fambaal kaai aduga mahaakna Haaonuhan paannaduna Pengsiba pok-i. Khui-na 379 AD faaoba paallammi.

Pengsiba na 379 AD da Meetei ningthou fambaal kaai aduga mahaakna Laaitongkhu paannaduna Kaaokhangba pok-i. Pengsiba-na 394 AD faaoba paallammi.

Kaaokhangba na 394 AD da Meetei ningthou fambaal kaai aduga mahaakna Laaitonghan paannaduna Naaokhamba pok-i. Kaaokhangbana 411 AD faaoba paallammi.

Naaokhamba na 411 AD da Meetei ningthou fambaal kaai aduga mahaakna 379 AD faaoba paallammi.

meidingu Nongdaa Laairen Paakhangba-dagina Meidingu Naaokhamba faaobada leiriba ningthourol taret asi Laai oi. ningthou taret asi sikhiba nattraga maangkhiba mafam khangde. makhaoisi khubam thaadokla (machaasingda sinnaramlaga) chatkhiramba taai haaina maaichousingna lounei.

Meidngu Khui Ningomba-dagina Meidingu Naaokhamba faaobada kari--kari maru oiba thoudok thokkhibage haaibasi puwaari neinabasingna haaiba ngamdana leiri.

6
Chenglei ningthou Thangyi Khongjromba-na Yaaoreima Chanu paannaduna thaa mangaa naaopuraba matungda Meetei ningthou Naaokhamba (411 - 428) na Yaaoreima Chanu-bu munduna faaraga lou-i.

Khongjromba-gi ee aduna angaang oina naaonoubada ming Naaofang Ahanba haaina tholle aduga Yaaoreima Chanu-na Meidingu Naaokhamba-da Naaofangba-gi mamaa oikhi.

Meidingu Naaokhamba-gi tungda machaasinggi marakta kanaana ningthou oigadage haaibagi waathok ama thokkhi. Naaofang Ahanba amasung Naaofangba anina irupnaduna meeyaam maangda laai waayen yengnabada Naaofangba-na fambaal kaanabagi khudam fangkhi.

asumna Naaofangba-na 428 AD da Meetei ningthou fambaal tongkhi. Kanglaa-da fambaal tongkhiba-singgi paringda Meidingu Naaofangba-na 8 subani. mahaakki matamdagi mee-na fambaal tongba hourak-i, mamaanggi 7 adu laai ngaaktani haaina yaanakhi.

Meidingu Naaofangba-na Kaaireima-ga Yaaoreiba Chanu-ga ani paannakhi amasung Kaaireima-da Sameiraang aduga Yaaoreiba Chanu-da Thamanglaang pokkhi. Meidingu Naaofangba-na 518 AD faaoba fambaal tonglammi.

7
(Ningthoujaa-gi ahaanba yumnaak taaba houba)

Meidingu Naaofangba-na Thoubaal ningthou Yoiraangpok Punsibagi manaaonupaa yaaima Kacheng Khuyi Yaaba-na okpi Khayoiron Kaaireima-da pokpa Sameiraang-na 516 AD da fambaal kaai. Meidingu asina Angom ningthou Kwaakpa Thawaanthaaba-bu ngamduna loi challi. mahaakna Kambong Ningthou Chanu paannaduna Uraa Konthouba amasung Pungmaai pok-i.

asomdana Yaaoreiba Chanu (Kaaireimaga pokminnaba machin-manaaoni)-na pokpa Thamanglaang-na Ningthoujaa-gi ahaanba yumnaak taaba houkhi. yumnaak-sing adudi-

1. Yengkhom, 2. Keithellaakpam, 3. Khoirom, 4. Waairom asini.

akuppa marol-di-

Thamanglaang-na Yaaoreima Chanuda Chingsu Koiremba amasung Sarik Leikhamba pok-i. Chingsu Koiremba-na Chingaangbam Chanu-da Khonglaamba amasung Nong-in Faaba pok-i. Khonglaangba-dagi Yengkhom, Nong-in Faaba-dagi Keithellaakpam taakhi.

naakan amaromda, Sarik Leikhamba-gi chaadaa-naaodaa-na Khoirom amasung Waairom oikhibani.

8
Angom ningthou KWAAKPA THAWAANTHAABA

Meidingu Smeiraang (518 -568) na ANGOM-da laandaaduna Angom ningthou KWAAKPA THAWAANTHAABA bu haatlaga lam adubu loi challambani. mahaak asi Angom ningthou Laairen Hikhaamba-gi machaa Angoupaamba Haaosirak-ki Chaaran faaba-na Lukram Nong-in faaba Chanu paannaduna pokpani. mahaakki manaao ama lei, KEIMU kou-i. KEIMU gi dhaara-dagi KHAANGEMBAM haaiba yumnaak asi taakhibani.

Angom ningthou KWAAKPA THAWAANTHAABAna Hongkhungambi Keisingnembi paannaduna NONGPOK KAAOSOMBA pok-i.

9
Meidingu Sameiraang (518 - 568) na Kambong ningthou Chanu paannaduna Uraa Konthouba amasung Pungmaai pok-i. mapaabung-gi tungda Meetei ningthou fambaal asi Uraa Konthouba-na 568 ADda fang-i.

Seloi Langmaai (Nongmaaijing ching-da taaba mee kaanglup ama) na Haaokap Chingsaang khun Ngaangcheng (Laangol Ching-da leiba khun) laandaaba chatpada Meidingu Konthouba-gi manaai Kaatem Soisangba-bu laakcharamme haaiduna Seloi-na Ngaangcheng ngamduna hallakpada lumduna leiraga loinamak Meetei-na haatli. mee 10 khakti hingkhi.

Meidingu Uraa Konthouba-na Khaabaron Nongjengsu-ga Nongbaallon Hoiyaambi-ga ani paannei.

Khaabaron Nongjengsu-da pokpa machaasingdi-
1. Naaohan
2. Yoichaaron
3. Hongnemyoi Khunjaaoba
4. Ningthouraangaa

Nongbaallon Hoiyaambi-da taaothaba machaa-di-
1. Fouraayaang Laai Koksu (mahaakki ee-na LOUREMBAM haaiba yumnaak taakhi)

chahi 90 ningthou oiduna paallamlaga Meidingu Uraa Konthouba-na 658 ADda nonggaakhi.

10
Meidingu Uraa Konthouba-na leikhidraba matung-da chahi 5 ningthou paande. masigi maramdi, mahaakki machaa-singgi marakta ningthou fambaal fangba yaabasi Hongnemyoi Khunjaaoba asitani. aduga mapaabung leikhidaba matamda mahaak Meetei Leibaak-ta leiramde.

Hongnemyoi-na ahaanbada Selloi Langmaai Ching-da Pitangaa-bu lonna louduna/paannaduna/yaaong induna leirammi. Selloi kaangbu-na aronba adu khanglakpada nattana yeknaba Meetei ningthou Uraa Konthouba-gi machaanupaani haaiba khanglabada laman khumba oina haatnaba hotnarakkhi. sarou laang adudagi Pitangaa-na mahaakpu theidoraktuna mathawaai hingjakhi.

mahaakna Selloi thaadoklamlaga Khuman-da changjafam louduna leiringei Meetei ningthou machaani khangduna Khuman ningthouna machaanupi thaajei. asumna Moiraang ningthounasu paao khangladuna machaanupibu Hongnemyoi-da thaajei.

assomdana, Uraa Konthouba-na nonggaakhraba matungda Hongnemyoi-bu ningthou fambaal mahut sillanaba koithii thibadagi Moiraang-da leire haaiba khangduna koukhathalli. aduga mahaakna Luwaang guru Punsiba-dagi mahei masing amasung chatnarol tamlaga 663 AD da Naaothingkhong haaiba ming louduna Meetei Ningthou fambaal kaakhi.

mahaakna fambaal kaaraba matung-da Selloi Pitangaa-na mahaakpu unaba laakkhi adubu Meetei Ningthou Naaothingkhong-na Pitangaa-bu loinabi oina lousinba ngamkhide. mahaakki punsi kanbirakpi, mamaa sakpi palemgum khanduna ningthou fambaal-gi yetlomda thaaba mamaagi fambaal-da famhanbadagi mapukning nungsiduna YUMJAAO LAAIREMBI onkhi.

Meidingu Naaothingkhong-na fambaal-da leiringei-da Loijing Fouwoi Ching-da taaramba Mangaang-singbu maaithiba piduna loi chanbata nattana Meetei-da tilhankhi. matam aduda Mangaang kaangbu asigi ningthou Mangaang Konkhuchaa (Mangaang ningthou oiramba Punsiba-gi machaanupaa) paallammi. Konkhuchaa-bu haatlaga Mangaang-bu ngammi haaiduna Meidingu Naaothingkhong-gi ming ama MANGAANGAMBA haaina koukhi.

Meidingu Naaothingkhong-na 763 AD faaoba fambaal tonglamlaga nonggaakhi.

11
Meidingu Naaothingkhong (663 - 763) na Khamsuron (Salaam Chanu) Chingyaaisu paannaduna Khongtekchaa-ga Pungfei Laanthaba-ga ani pok-i. Meidingu Naaothingkhong-gi tungda Khongtekchaa-na 763 AD da meetei ningthou fambaal kaai.

iningthou asigi matamda Laangja Loupungfei kouba mafamda famdou 64 makka punna saa taallubada ngamnamak laaina louduna sikhi. LONG paaiba amakhaktang hinghou-i haaiduna mahaakki chaadaa naaodaa-singbu LONGJAM koukhi.

(LONGJAM-di ANGOM-ni. ngallingei matamdagi Meetei leingaaklon-da Angom-gi khut chaaona leirak-i haaiba khangba ngammi.)

Meidingu Khongtekchaa-na Pukeiron (Haaoku Leima Lamtang Ningthou Chanu) Chanu paannaduna Keirenchaa pok-i. meidingu Khongtekchaa 773 AD faaoba, supna chahi 10 khaktang paallammi.

12
Meidingu Khongthekchaa (763 - 773) na Pukeiron Chanu (Salaam Chanu) paannaduna Keirenchaa pok-i.

Keirenchaa-na 784 - 799 faaoba meetei ningthou fambaal tong-i. mahaakna Loichaaba chanu (Loi Chanu) paannaduna Meidingu Yaaraba pok-i.


Yaaraba-na 799 - 821 AD faaoba paallammi amasung mahaakna Yoirumlon (Luwaang yekki oiba yumnaakki chanu) Lambaa-su paannaduna Meidingu Ayaangba pok-i.

Ayaangba-na 821 - 910 AD faaoba meetei ningthou fambaal tong-i. mahaakna Meetei leima Lambaasu (Araambam ningol) louduna Meidingu Ningthoucheng pok-i. AYAANGPALLI haaina khangbariba mingtholsi Meidingu asigi haaktakta thonkhibani.

13
Meidingu Ayaangba (821 - 910) Sari Laangkhong Chongba-na Meetei leima Laambaasu (Araambam ningol) paannaduna Ningthoucheng pok-i. Meidingu Ayaangba na thupkhrabada mahaakna 910 AD da fambaal kaai aduga 949 ad faaoba paallammi.

Meidingu Ningthoucheng (910 - 949) na Meetei Leima Laambaasu paannaduna Chenglei Ipaan Thaaba pok-i. Ipaan Thaaba-na 949 AD dagi 969 AD faaoba meetei ningthou fambaal tonglammi. mahaakthakta LUWAANGbu ngammi.

Meidingu Ipaan Laanthaaba (949 - 969) na Meetreima Laambaasu paannaduna Yaanglou Keifaaba (Khamlaang Atonbasu koui) pok-i. Keifaaba-na 969 AD da fambaal kaai aduga 984 faaoba paallammi. mahaakthakta "fanek fibaan-da khoi lonba" houdok-i.

14
Meidingu Yaanglou Keifaaba (969 - 984) na Khongleima Mubisu paannaduna Kaainou Irengba pok-i. Irengba-na 984 AD da meetei ningthou fambaal kaai aduga 1074 faaoba paallammi.

Meidingu Irengba-na Khayoiron (Khuman Chanu) Haaoreima Tamheibi-ga Haaoreima Pidongnu Faabi-ga paannaduna Tamheibi-na Loiyumba amasung Pidongnu Faabi-na Khamlaang Pamsaaba pok-i.

mapaabung-na fambaal kumlaba matung 1074 AD da Loiyumba-na Meetei ningthou fambaal tong-i. Meidingu asigi matam-da laai-ga mee-ga punna laallup kaaminnabada mee-na laakchabadagi laai-gi makheina maangkhiduna mee makheina silhou-i. Meidingu asigi matam-da PAANAA khaaiba hou-i. PAANAA sing adudi-

1. Angouba Lup-ti Luplen Lup
2. Nongmaai Lup-ti Thouchaa Lup
3. Akong Lup-ti Kongchaa Lup
4. Khuraai Lup-ti Lupkhuba Lup
5. Leichol Laakpa Tolongkhomba-na Lup ama ching-e Chungchaarup
6. Khuraai waatle Lup ama waatle khaaichaanakhi Khaaichaarup.

Meidingu asigi matam-da OUGRI (Nongdaa Laairen Paakhangba amasung Leimaren Laaisnaa-na fambaal kaabada sakkhiba) sakkhiba (NINGTHOUROL SEISAKka punna) gi waarisu fang-i. yumnaak pumanak masil amamam pidunasu thabak touhallammi, madugi maram-da iba laairik-pu LOIYUMBA SINYEN koure. Meidingu Loiyumba-na Nongbaallon Sumleima Chanu paannaduna Loitongba pok-i. Loiyumba-na 1122 AD faaoba paallammi.

15
Meidingu Loiyumba-na Nongbaallon Sumleima Chanu paannaduna pokpa Loitongba-na Khrista kum 1122 da Meetei ningthou fambaal tong-i. Meidingu asigi matamda lamdam asi KAANG SAANNABA houdokkhi.

Meidingu Loitongba-na Nongbaallon Sangleima Chanu paannaduna angaang ahum pokkhi. makhoi adudi-

1. Atom Yoiremba
2. Hemdou Iwaanthaaba
3. Saraaba

Saraaba-gi chaada-naaodaadagi LOITONGBAM amasung NGANGKHARUMBAM haaiba yumnaak ani asi taakhi.

Meidingu Loitongba-na Khrista kum 1150 faaoba paallammi.


16
Meidingu Loitongba (1122-1150) na fambaal kumlaba matungda majaa Ibungo ahal Atom Yoiremba-na Meetei ningthou fambaal kaai. Meidingu asigi matamda ching-gi ningthou ama-ani ngamduna loipot kaahallamba nattana thoidokpa thoudok thokkhiba leite.
Meidingu asina chahi 13 chupna paallakpa matamda manaao Ibungo Hemdou Iwaanthaaba-na laan houraktuna Khuman-da chellaga leikhi. Meidingu Atom Yoiremba-na 1150 dagi 1163 AD faaoba paallammi.

mayaamba-na Khuman-da chenkhraba matungda manaao ibungo Hemdou Iwaanthaaba-na 1163 AD da Meetei ningthou fambaal kaai. mahaakna fambaal kaabaga mayaambabu changjafam piriba KHUMANga laan soknei. laanda Meidingu na maai paakkhi.

Meidingu Hemdou Iwaanthaaba-na Linsuron Khuroingambi-ga Hemkhubi-ga ani paannei. Khuroingambi-da Meidingu Hemdou Iwaanthaaba-na nupaa mari pok-i. mari adudi-

1. Khuromba
2. Thawaanthaaba
3. Nongthou Pongnaao Taaba
4. Mensnaa Mungyaangchaaoba

Hemkhungambi-dana Chaklaai Hemkhungamba kouba mapaari ama pok-i. Meidingu Hemdou Iwaanthaaba-na 1195 AD faaoba paallammi.

17
Meidingu Hemdou Iwaanthaaba (1163 - 1195) na fambaal kumlaba matung-da Linsuron Khuroingambi-da pokpa anisuba mapaari Thawaanthaaba-na Meetei ningthou fambaal kaai.

Thawaanthaaba matik mathounaa leiba akanba ningthouni. mahaak-na paallingei matam-da lam kayaa ngamlammi amasung lousillammi.

Meidingu asigi matamda KHUMANga afaba mari thamnanaba machaanupi machaanupi pinaduna lounei. Thawaanthaaba-na machaanupi CHINGKHEITHAANBI asi Khuman ningthou PUNSIBAda thaajei aduga Khuman ningthou machaanupi CHAKPA SAMFABIna meidingu Thawaanthaabana lou-i.

Meidingu-na khara henna luna chaanna touba ubadagi kallak khamballaba leima-singgi saroudagi Samfabibu lamchat naaidabi taahanduna haathankhi. aduga mapaamda thindoktuna mathou mangam paanghankhi.

machaanupi haatkhibani, siba natte haaiba khanglaklabada Khuman-na laman khumba paamkhi. adubu taanjaa aduda HEIREM KHUNJAAN-na Khuman-da kaaihouduna leibadu oina laaksinnabanaba Meetei ningthoubu laan nekkhi. laan naaminnaba chatpada HIYAANG TAANNASI haaijillaga Meeteisingbu haanna Heirem Khunjaan youhankhi. waakhal-di Heirem Khunjaan-na haatkhrasanu haaibasini.

Khuman-na thungluba matamda Meeteina laan ngamduna loirammi. madugi nungaaiba fongdoktuna awaa pothaanaba baarton tourammi. Meetei ningthougi kaangbu-su haraao-haraaona yaai. adubu thouraang adu Meeteibu haatnaba Khuman-na sarou toubani haaibasi machaanupina charei fiku nungdagi lonna paao khanghallaktuna mafamdau laanthoknaba hotnabada Kwaakpa Liton Paamba kouba Khuman-gi akanba ama Meidingu-na tongliba hi adu faarammi.

khudakta nourenna mangak kaklaga Khuman-dagi naanthorakkhi. Meetei haatpa ngamhoudabadu Chingkheithaanbina lonna paao pibadagini haaiba khangbadagi angaang olhankhi. machaanupi haatkhibagi laman khumba oina Meetei-na amuk Khuman-da laandaaduna maaithiba pikhi. Khuman-gi waari Meidingu asigi haaktakta loisinkhibani.

Meidingu Thawaanthaaba-na Nongbaallon Chakpram Chanu Tougaaingambi paannaduna Chingthaang Laanthaabaga Saameisu-ga ani pokkhi. Meidingu-na 1231 AD faaoba paallammi.

Meidingu Thawaanthaaba-gi maramda henna khangbininglabadi THAWAANTHAABA HIRAAN paabiyu.

18
Meidingu Thawaanthaaba (1195-1231) na fambaal kumlaba matungda majaa ibungo Chingthaang Laanthaaba-na 1231 AD da Meetei ningthou fambaal kaai.

Meidingu Chingthaang Laanthaaba-gi atoppa maming ama Kaaoba Meeyomba kourammi. mahaakthaktasu Khuman-ga laan soknakhi, ngamkhi. Meidingu Laanthaaba-na Khuman ningol (Khayoiron) louduna Thingbaai Selhongba pokkhi. atoppa chanu ningol (Ningthoupokpi) amadana Puraanthaaba amasung Khumomba pokkhi.

Meidingu Laanthaaba-na 1242 AD faaoba paallamlaga nonggaakhi.

19
Meidingu Laanthaaba-gi tungda mapaabung-gi mahut sinduna majaa ibungo Thingbaai Selhongba-na 1242 AD da meetei ningthou fambaal kaai. mahaakki asonbagi khudong chaaba louduna mamaa tinnadaba manaao Puraanthaaba-na laalhouraktuna 1247-da ningthou fambaal munbikhi. Meidingu Selhongba Khuman leibaak-ta chenkhi.

mayaambana chekhraba matung-da mamaa tinnadaba manaao ibungo Puraanthaaba-na 1247 AD da Meetei ningthou fambaal kaai aduga 1263 AD faaoba paallammi. Puraanthaaba-gi atoppa ming ama Poirei Ningthouhanba haainasu kourammi. myaamba-na Khuman-da chenkhraga mateng louduna laan kaarakpa ngamlammi.

20
Meidingu Puraanthaaba-na fambaal kumlaba matung-da mamaa tinnaba manaao Khumomba-na Meetei ningthou fambaal 1263 AD da kaai. Awaa-na Khuman-da neikhaairaba matam-da mahaakpu nekladuna Khuman-da laan paangba chatli. laan-da Meetei-na Khuman-gidamak Awaa-bu chaaikhaaikhi.

Meidingu Khumongba-na Meetei Leima Yaangleingambi paannaduna Moiraamba amasung Taaknong kouba machaanupaa ani pokkhi.

Meidingu khumomba-na fambaal-da leiringeida thokkhiba maru oiba thoudok anikhak ningsingba yaai.

1. Meidingu-na Moiraang, Khuman amasung Awaa-ga afaba mari thamnanaba machaanupi piduna ngaai sen oinakhi.

1.a. Haaokhaa Laanthabi (mamom ahan) - Moirang ningthou Songlen Laanthaba
1.b. Paanba Faabi (mamom yaaima) - Khuman ningthou Adon Punsiba.
1.c. Chaakha Khomjombi (mamom atonbi) - Awaa ningthou

2. Salaang khullakpagi mamomloi Sendou Toungaam Hoi hoibi, chenglou sakkoi henbi-bu taaloi singda channingduna yengba mee thaarui. Khullaakpa-na Meetei ningthouda piningdaduna lotlaga thammi. paam haaiba chatkhi haaiduna khummi. mathang nongma amuk yengba laaktringeida mapaabung Khulaakpa-na mamombu Khende ningthou Haaotak Laaiba-da thaajarammi.

paao asi taabada Meetei ningthou-na Khende ningthou-bu mahaakki loinabiga konnana chaak kourammi. makhoina Meetei leibaakta numit mangaani leikhi. matam asida sarou touduna Meedingu Khumomba-na Khende ningthou-gi nupi Hoi hoibi-bu namduna famlaanbirammi. thoudok asi Hoihoibi-na mapuroibada lambida hallakpada tamduna khanghankhi.

masigi laman khumningduna Khende ningthouna amuk Meetei ningthoubu chaak kou-i. adubu Meidingunadi mahaakki taaloi puramde. maduda mathawaai chaaklaba Khende ningthou-na Moirang-da mee thaaduna Meetei ningthougi maaiyokta laman khumbada mateng paangbinaba haaijarui. meegi nupi famlaallubagi paao taabada saaoraba Moiraang-na paangduna Meetei ningthoubu lambi-da hallakpada faaduna chingnungda lotlaga thamkhi.

konnathangda Meetei angambasingna thiraktuna amuk Meetei leibaakta yourabasu maaithibagi nungaaitaba aduna maram oiraga ikaaibagi cheinaana punsi chengjel telhankhi. Meidingu-na 1278 AD faaoba chahi 15 damak paallammi.

21
Meidingu Khumomba (1263 - 1278) na nonggaakhraba matungda Meetei leima Yaangleingambina pokpa mapaari ahal Moiraamba-na ing 1278 da Meetei ningthou fambaal kaai.

Meidingu asigi matamdasu Khuman-ga laan soknakhi, Moiraang-gasu soknakhi, laan ngammi. loibee chingsaangda khundaaba Haaokhul kayaamasu ngamduna loipot kaahankhi.

Meidingu-na fambaal-da leiringeida Nongbaallon Khumankhombi paannaduna Thangbi Laanthaba pok-i. fambaal tongdringeida Laanthaba-gi ming ama Yoiren Tompok kourammi.

Meidingu Moiraamba 1302 AD faaoba, supna chahi 24 paallammi.

22
Meidingu Moiraamba (1278 - 1302) na fambaal kumlaba matungda majaa ibungo Thangbi Laanthaba-na 1302 da Metei ningthou fambaal kaai.

Meidingu asina fambaal-da leiringeida Moiraang ningthou Uraa Telheiba-gi machaa ningol Yoiren Tompokpi-bu haaina-singnaba thaarubada 'machaanupi pokte' haaiduna khumlakpagi waahou-da laan soknakhi. konnathangda Meidingu-na louramba Meetei Leima amasung makhoina pokpa machaa-sing-di-

1. Iwaanglon Leima Yoiren Tompokpi (Khumomba amasung Yaanggoi Puningnaba)
2. Ningthou Tora Chanu Leimakhubi (Sanaa Illen Khaanba)
3. Yumkhu Chanu (Kwaakpa Thawaanthaaba)
4. Yaanggoisu (Sanaremba)
5. Thongbam Chanu (Loijaa Ngamba)
6. Leima Thangda (Khonnouba)

Meidingu Thangbi Laanthaba-na fambaal-da ing 1324 faaoba chahi 22 paallammi.

Meidingu Thangbi Laanthaba asi Meidingu Puraanthaaba (1247 - 1263) gi manaao Meidingu Khumomba (1263 - 1278) masu (Khumomba-na Meidingu Moiraamba pok-i aduga Moiraamba-na Laanthaba pok-i)-ni. Meidingu Laanthaaba-gi tungda Meidingu Puraanthaaba-gi machaa-singna amuk fambaal-da hanjillak-i.

23
Meidingu Puraanthaaba (1247 - 1263) gi matung-da manaao Khumomba (1263 - 1278) manaao-gi machaa Ibungo Moiraamba (1278 -1302) amasung Moiraamba-gi machaa ibungo Thangbi Laanthaba (1302 - 1324) na paallamlaba matung Meetei ningthou fambaal-da Meidingu Puraanthaaba-gi machaa ibungo Kongyaamba-na ing 1324 da amuk hanjllaktuna tonglei.

Meidingu Kongyaamba, Meidingu Puraanthaaba-na Yaaosembi paannaduna pokpani. manaao ibungo Sanaarok kouba ama lei. Kongyaamba-gi atoppa ming ama Choinou Sanaa Ahongba kourammi.

Meidingu Kongyaamba-gi matam-da Mayaang laan hourakpa ngamlammi, (Laan-da Aferaajaa amasung Tinhkaaraajaa faahou-i), Chakpa kaangbu ngamlammi, Nongchup Kongyaang-da leiramba Loibee haaoyaam-sing ngamduna loipot kaahallammi.

Meidingu-na Nongbaallon Khamba Faabi paannaduna Telheiba amasung Tonaaba poklammi. Meidingu-na ing 1335 faaoba chahi 11 ningthou oina paallammi.

24
Meidingu Kongyaangba ( 1324 - 1335) na Nongbaallon Khamba Faabi paannaduna pokpa majaa-ibungo ahal Telheiba-na Meetei leibaakta 1335 - 1355 faaoba ningthou oiduna paallammi.

Meidingu Telheiba haaktak-ta HEIREM KHUNJAAN kaangbu-ga laan soknei, ngammi. Loibee MAREM kouba kaangbugasu laan soknei, ngammi.

Meidingu-na Sanarembi paannaduna Tabungba-ga Sanaayaangnu Khwaairaakpa-ga ani pok-i.

meidingu Telheiba-na fambaal kumlaba matung-da manaao ibungo Tonaaba-na amuk 1355 - 1359 faaoba chahi mangaa ningthou oina paallammi.

meidingu Tonaaba-gi matungda amuk mayaambung ibungo Telheiba-gi majaa ibungo Tabungba-na 1359 da sanaa fambaal kaai. Meidingu Tabungba-na Loibee MAREMga laan soknei, ngammi adubu LOIBEE CHINGSONG kaangbu-ga laan soknabada Chingsong ningthou Khaamlangba-na (maagi nupi Laralasangnu Saafabi-gi malom-dagi) haatkhi.

Meidingu-na Nongbaallon Lamfen Ngambee paannaduna Laairenba-ga Punsiba-ga ani pok-e. meidingu-na 1394 faaoba chahi 35 ningthou oina paallammi.

25
Meidingu Tabungba (1359 - 1394) amasung Larala Saangnu Saafabi-gi nungsi-waari
(SAAFABI-na NONGPOK EREIMA onkhibagi waari)

Meidingu Tabungba asi Meidingu Telheiba (1335 - 1355) na Meetei Leima Sanarembi da pokpani. manaao Sanaayaangnu kouba ama lei.

mapaabungna nonggaaraba matungda mahaakna ningthou fambaal fanggadabadu maton Tonaaba-na angam-athou kharaga loutunaraga namduna Meetei ningthou fambaal kaakhi. fambaal hek kaabaga mayaamba-gi machaa-singna ningthou khubam mullakkadra chingnabadagi haatnaba sarou tourakkhi.

Meepaairabi Leimaren Sanarembi-na machaasingbu puduna Chingdaai Taangkhul Khullaakpa-gida changjafam louduna lotlaga leikhi. asumna chahi mangaa lotlaga leiringei Khullaakpagi machaanupi Larala Sangnu Saafabi-ga Tabungba-ga nungsi mari leinarakkhi.

Tabungba-na Meetei ningthou fambaal kaarabadi Saafabi-bu leimarel famthol haapkani haaiduna waasaklammi. madu taabada Saafabi haraaojarammi. mahaakna mapaabungda waarol adu khanghallammi. Khullaakpa-su kanaa khanghandana haraaojarammi.

Saafabi-na mapaabung-da Tabungba-bu meetei ningthou fambaal hanjinnaba hotnabiyu haaina taknarammi. mapaabung Khullaakpa-nasu waafam adu mahaakki chingmee maroi-manaaosingga taanarammi. khudingmakna amatta oina yaanarabada khanghoudana Tonaaba-gi mathakta laandaarammi. maduda Tonaaba maaithiraduna chenkhi.

Meidingu Tabungba-na 1359 da fambaal hek kaabaga mamaa ibema Sanarembi-da mahaakki nungsinajabi masaanou Larala Saangnu Saafabi-bu leimarel famthol haapke haaiduna taknarammi. Mamaa ibema-na angam-athou, akhang-ahei kayaaga taanabada marou chaaoba maton Tonaaba-na amuk hanna khubam paamduna laandaarakpa yaai haaina chingnabadagi kanjanaba maram oina Tabungba-gi mawaa amatta taadana/loudana matamdugi khutkan paanggallaba Angom ningthou-ga taanaraga machaanupi Lamfelngambi-bu luhongduna louraga Meetei leibaak-ki Leimarel famthol haapkhi. Angom-gi mapaandagi Meetei leibaak ingna chikna paanba ngamkhi. Tabungba-na Lamfelngambi-da Laairenba amasung Punsiba pokkhi.

mamaa ibema Sanarembi leikhidraba tungda Tabungba-na Saafabi-gi khonggul leehallubada masaana yaadana Chingsong ningthou-da thaajakhiba adugi paao taarammi. Taangkhul-singna Tabungba-da paangkhiba mateng adugi onna teinabada Angom ningol loukhibagi laman khumnaba hotnabadasu Saafabi-na yaadaduna laman khumhankhiba pumnamk khanglaklammi.

Meidingu Tabungba-na masaanou-bu uningduna loipot kaarakpa matam amada Chingsong ningthou-bu kousinduna mahaakki nupi-ga loinana Meetei leibaakta laakpinaba chaakkourammi. chaakkouba laaktuna unaraba amasung numit humni leiminnaba aduda Tabungba amadi Saafabi anigi nungsinaba adu pumnamakna khangba ngamlammi. makhoina ahing-gi achikpada kanaa khanghandana unaringeidasu Chingsong ningthou-na ukhirammi.

khudakta laman khumba ngamdaduna mareibaak youkhraga lounam touduna haraaoba utlaga meetei ningthoubu-su leimaren-ga konnana Chingsong ningthou-na chaakkourammi. adubu Lamfelngambi-di mapuroiba-na Saafabi-ga nungsinarambagi paao taabadagi waarouduna masaa ngamde haaiduna leithoklaga leihoukhi.

chaakkouba aduda Chingsong haao kaangbu asina lounam touduna Meetei ningthou haatnaba hotnarammi. mayaam punna chaak chaaringeida awaatpa haappa changlakpa saaraga tunglom-dagi thaangna thinduna manaai Akaangjaamba-ga konnana Meidingu Tabungba haatkhi, ateibuna punduna thamkhi. meidingu-gi akakpa makok adu faan amada thamlaga haaoyaam-singna mei thaaduna jagoi saaraga haraao-mathoi kaakhi.

asomda, Saafabi-na haraaoba aduda lonna mayaamgi thaknaba yu-da mayaak kanba yaai haapchinduna khudingmakpu pangthahallammi. mayaamna asibagum taaduna leiringeida meetei angambasingbu thaadoklaga masaabi-gi kaklaba lurel adu sam-da haaplaga manam-da poduna meetei leibaak tamna laakkhi.

Saafabi-na masaabi-gi akakpa makok adu Meetei Leimarel Lamfelngambi-da sinnarei. madu ubada ningthoukon adu meekap meeraaokhol-na nillammi. mayaamna kapnaringeida Saafabi-di mafamdudagi naanthorakkhi. mahaakna chatkhibadu kanaasu unahoudre.

Saafabi-na mapaamda nattraga mapuroiba-gi leibaakta amuk handaduna Pukhaao turel-gi hiden-da kumlaga masaabi Tabungba-gi heinaa matung inkhi.

Meidingu Tabungba-na leikhidraba tungda majaa ibungo ahal Laairenba-na 1394 da meetei ningthou fambaal kaai. mahaakna ningthou fambaal kaabaga mapaabung haatkhibagi laman khumba oina laandaaraga Chingsong ningthou-bu haatkhi. mapaabung-gi heinaa matung inkhraba mamaa sakpi, Meetei leibaak amasung leibaak ningthou-gidamak mapunsi katthoktuna laakkhrabi, pukchel chaaobi Larala Saangnu Saafabi-bu laairembi amani khanduna NONGPOK EREIMA mingthonduna meeyaamna mahaakpu iraatpa houhankhi.

26
Meidingu Tabungba ( 1359 - 1394) na leikhdraba matungda majaa ibungo Laairenba-na 1394 da Meetei ningthou fambaal kaai.

meidingu-na fambaal-da leiringei-da mapaabung haatkhiba laman khumduna Chingsong ningthou-bu haatkhi amasung mapaabung-na nungsijaramba aduga Meetei leibaak amasung ningthou-gi yaaifanaba khallambata nattana mapaabung-gi khudung inkhibi Larala Saangnu Saafabi-bu ikaai khumnaba utpa oina NONGPOK EREIMA mingthonduna laatpa houkhi.

Meidingu-na mayum makei paallamdana nahaa oina chahi mangaadang ningthou oiramalaga 1399 da aman yaaithong kumkhi. Meidingu-na nonggaakhraba tungda manaao ibungo Punsiba-na angaang apisak oimanbana ningthou oibada matik-mapaa chaadabadagi Meetei leibaakta chahi mangaa ningthou paankhide, angam athou famnaaibasingna ngaak senduna leikhi.

27
Meidingu Laairenba (1394 - 1399) gi tungda chahi mangaa ningthou paalludre. tung-da manaao ibungo Punsiba-na 1404 da Meetei ningthou fambaal kaai. Meidingu Punsiba-gi atoppa ming ama Cheikak Thekpa Nungyaam Faaba kou-i.

Meidingu-na fambaal-da leiringeida Thaangga Kambong, Taangkhul Monthou, Koireng, Maring-nachingba-bu ngamduna loipot kaahankhi. Moiraang-gi mari leinana thokkhiba waaridi -

Meetei-ga yeknaba-si khudong chaaroi khanduna Moiraang-na Meetei-ga marup-mapaang oisinnei. matamdugi Moiraang ningthou Sanaahongba-na marup Meetei ningthou Punsiba bu nongma chaakkou-i. chaakchaa-heijaanaba loiraga hallakpagi lambi-da "Moiraang-di Meetei-gi hentaak ngaapal loi-ni" haaina waari saanabadu Moiraang-na taakhibadagi Moiraang ningthouda chenduna tamlure.

Meeitei ningthou-gi usit thawoidaba waangaang adu taabada saaoraba Moiraang-na Meetei ningthou faananaba taannarakkhi. Meetei ningthou-na mathawaai hingningbadagi manaai-masan pumnamak thaadoklamlaga chenkhiduna ahaanbada Kaamu khullaakpada changjei. adubu Moiraang paanaba ngamloi haaiba waafam taabadagi amuk Andro khullaakpagi mafamda changjei.

Moiraang-gi makhuttagi Meetei ningthou-bu kanba adu Andro khullaakpana yaabire. Meetei ningthoubu mahaakki kei-da lothallaga manaaisingbu sangaaigi akoibada ngaak senba oina lumduna leihankhi.

Moiraang-na Meetei ningthou-gi khonggul leeba laakpada waaram-singdu khangnare. Andro-da changkhre haairabanina "eigidadi laakte, khun chaaobanina mee thaaduna thihange", nakhoidi lam laapna laakpagi waaramlagani ngaaihaaktang pothaakho haaina nungsi taraamba matou utlaga haraaona waari saaduna potthaaminnei. achaa athak amasung thaknaba yu-da pangthanaba mayaai kaaba hidaak haaptuna pija-pithak toubadagi Moiraang-na asibagum pangthaduna taaringeida Andro-na Moiraang-gi araakpa pumbabu haattokle.

asumna Meetei ningthou-bu kanbiraba mtungda Andro khullaakpa-na lambi-da thindorak-i. Meetei ningthou-na ahal oiraba Andro khullaakpa-da apaamba ama taakpinaba haairabada khullakpana makhutna leibaak sok-i. Andro khullaakpa-na leibaak paamba-du khangladuna Meetei ningthou-na mahaakna lepliba mafam adufaaoba "Andro nakhoi-gi lam oijaro" haaina pithoklammi.

Meidingu Punsiba-na fambaal-da leiringeida Meetei leima Saarungngambi (Lambaasu) paannaduna Ningthokhomba @Khoimom Laaimingnaba Charaairongba pok-i. Moiraang-na laakchakhiba matou aduna mathawaai nungaaitabadagi chaaba thaktana leibana konnathangda laaina oiraktuna 1432 da Meidingu Punsiba aman yaaithong kumkhi. Meidingu-na fambaal-da chahi 28 paallammi.

28
Meidingu Punsiba (1404 - 1432) na nonggaaraba matungda majaa ibungo Ningthoukhomba-na Meetei ningthou fambaal kaakhi.

Meidingu Ningthoukhomba-na fambaal-da leiringeigi ningsingningaai oiba thoudok anini. 1. Moiraang Ngamba amasung 2. Leimarel Linthoingambi-na Kanglaa kanba asini.

1. mapaabung-gi waasak ngaaknaba Moiraang ngambasi Meidingu-na paamlammi. marup-singbu yeknaba oihannaba sarou-da maai paakpadagi Moiraang-na Meetei-gi makhutta maaithikhi. maaithiraba Moiraang mayaam-gi akakpa makok-sing adu kom touduna lukhaa thaanaraga fumkhiba mafam adubu MOIRAANGKHOM haaina khangnahouibasini.

2. Meidingu-na Aklaa-da laan chatkhringeida Taangkhul Chingsaanglaakpa-singna hounaduna Meetei Leibaak-ta laandaarak-i. matam aduda saa laanda heithoi singthoibee, mapaam Angom-da leiringeidagi laakna-faana ngamlaktabi Meetei Leimaren Linthoingambi-na saanglaba masamdu lawaaida chago taaduna punsillaga koyet tolok yetsinduna Ningthou-gi saafi-laanfi thonjinkhi. konung ngaaknaba leihouba laanmee mayaam-bu luchinglaga Leimaren Linthoingambi-na khut-taa thaangsaang paaiduna Taangkhul Haaoyaam-ga aknaba laanthengnabada Taangkhul Tusem ningthou Henpuremba faahou-i. Meidingu-na Aklaa-dagi laan ngamduna hallakpa matamda Leimaren-na luchingduna Taankhul-bu maaithiba piba amasung Konung kanba ngamhoubagi paaodu taabada ningthou mathawaai nungaaikhi.

Meidingu Ningthokhomba-na Leimaren Linthoingambi-da majaa ibungo Kiyaamba amasung Saanongba pokkhi. Meidingu-na fambaal-da chahi 38 (1432 - 1467) paallammi.

29
Meidingu Ningthoukhomba(1432 - 1467) na leikhidraba tungda majaa ibungo Kiyaamba-na masaagi chahi 24 da Meetei ningthou fambaal kaai. Meidingu-gi atoppa sanaa minglen amadi Thingbaai Ningthouba kou-i.

Meidingu asigi haakthakta fougei chenggei kayaa semduna fou cheng yaamna peisillammi aduga leibaak awaaba taarakpa matamda meeyaamda yenthoklammi. ningthou-gi fougei thamba mafambu sanaa minglen louraga KIYAAMGEI haaina khangnakhi.

ake-amougi thabaktasu thawaai yaaorambaga loinana anouba leitreng kayaamarom puthoklammi. lik-ta KYAAM LIKFAANG haaibasi maming chatli.

Meidingu-na fambaal-da leiringei-da thokkhiba maru oiba thoksing-

1. Pong ningthou Choufaa Khekkhomba-ga punduna KABO KYANG ngamminnei. KABO KYAANG ngamnaba meidingu-na Khaari chingkhongda sandang ama iraatlammi. maai paaklaba matungda lam yennabada KABO TAMPAAK asi Meidingu-na lou-i. laan ngamminnabagi haraaoba fongdoktuna chaamin-thakminnaraga khudolpot tamnei. Pong ningthou-na Meetei ningthou-da tamlakpa khudolsing-gi marakta BISNU CHAKKRA SAALAGRAAM amaga sanaa mohar 80 na saaba sanaagi kwaagok TAKHEL KHUNU SAABA asi yaaorak-i.

BISNU CHAKKRA SAALAGRAAM gi waari-

Pong leibaakta meecham amana leibaak toubadagi thengnabani. meecham aduna Saalagraam asi Pong ningthou-da katlei. nongma Pong ningthou-na achamba nung oiraboi ningduna furi khotluba matamda masaada laaithung paklammi. fana heedaak laangthak thaadunasu kaannaramde. masida ningthou mathawaai waare. manaaigi awaaba adu kokhanbirage khanduna ningthou-gi mamangda laaklaga 'eidi achamba nung natte, eigi iming Bisnu kou-i. nanggi marup Meetei leibaakki ningthouda kattuna eibu iraathallabadi nanggi laaithung kokkani' haaina taakpirammi. maram asi leibadagi Pong ningthouna BISNU CHAKKRA SAALAGRAAM asi Meetei ningthuda katlakhibani.

Meidingu-na Khuyon Haaoba Lammaangdong, Thongjaaorok Turel-gi makhaa thangbada leiba Sorok maningda laaisang saaraga laatkhi. laai asi laatnabagidamak Takhen-dagi laaktuna leiraba Furaailaatpam (houjik leiriba Khuraai laairikyengbam leikaai asida furaa saaraga laai laatlei haaiduna Furaailaatpam yumnaak pikhiba) Subhinarayan Sarmaa-bu hounabi matung inna pujaa kathallaga sebaa chathankhi. Bisnu laatkhiba mafam adubu Bisnupur haainasu khangnakhi.


2. Pong ningthou Choupaa Khekkhomba-gi manaai Laakwaan Pere Khongba-ga Meidingu Kiyaamba-gi manaai Sektaa pungyeiba-ga onnaduna leibaak ani-na Pung yeiba amasung Pere khongba tamnakhi.

3. Pong-ga Meetei-ga lam yennabada-
3.a. Heinou Khongnembi-gi makhei Pong-gi oi aduga Kabo Tampaak yaaona Munkhong-Munyaang-gi makhei-na Meetei-gi oi.
3.c. Samsok-ki mamaang makhei Pong-gi oina khaaire aduga maning makheina Meetei-gi oina loure.

4. Meetei leibaak-ta matam asida itol faaiduna meeyaam hupna naanabadagi fananaba haaiduna Pong-sing uhei makhal ama paambi-ga konnana pirakkhi. Pong-singna pirakpa athoiba hei heiton-ni haaibadagi PONG + HEITON > PONGHEITON > PUNGTON/PUNGDON haaina kounakhi.

5. meidingu asigi matamdagi ahaanba oina Cheithaaba hou-i. ahaanba oina cheithaakhiba meeyoi adugi ming Hiyaangloi Hanjaba kou-i.

6. Ahallup amasung Nahaarup Paanaa khaaidokpada nattana Loisang lingduna leingaaklon-da henna chaaokhatlak-i.

7. Meidingu asigi matamda Hiyaangthaang Laairembi-gi MANGSAAPALLI ikhi.

8. Meidingu-na paannaramba amasung poklamba machaa-sing
8.a. Khayoiron Sembung Lokpi-da Lamkiyaamba pok-i.
8.b. Leisaangthem Chanu-da Koiremba amasung Nongthomba pok-i.

9. Mayaang-na Laandaarakpabu maaithiba pikhrabasu majaaibungo Nongthomba-di Laanfam-da thawaai thaakhi.

10. Meidingu-na fambaal-da chahi 40 aduga masaagi chahina 64 surakpa ing 1508 ta aman yaaithong kumkhi.

30
Meidingu Kiyaamba (1467 - 1508) na nonggaarabada majaa ibungo Koiremba-na (masaagi chahi 20 subada) Meetei ningthou fambaal kaai.

fambaal-da leiringeida thokpa thoudok khara-

1. Hiyaanggei Hi tongba-da Meetei Leima Luwaangbi-na leibaak meeyaam maangda ikaaiba nangkhibagi waarouduna Leima-gi mapaabung Angom ningthou Angoupaamba Loichaa Ngamba-na Leima-ningthou-bu chaakkouba amada machaanupi-bu khaamduna thamhoukhi. thoudou asida saaoningduna maku Loichaa Ngamba-bu Angom ningthou oihankhidre. (Loichaa Ngamba sikhi/haatkhi). maku-gi mahutta Angoupaamba Kyaamba-bu Angom ningthou haapkhi.

2. Kansoi ngamme.

3. Angom amasung Leisaangthem (mamaa-gi mapaam) ngamlammi.

Meidingu Koiremba-na fambaal-da chahi 4 (1508 - 1512) khaktamak paallammi. chaadaa-naaodaa leihoude.

31
Meidingu Koiremba (1508 – 1512) gi matungda mamaa tinnadaba machin-manaao Lamkyaamba (Meidingu Kiyaamba-na Khayoiron Sembung Lokpi-da pokpa) na Meetei leibaak-ki ningthou oikhi. Meidingu-gi atoppa sanaa minglen amadi Lamgaaingamba kou-i.

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudok khara-

1. Takhen-dagi Gabichandra kouba laairik iba Baamon ama thorak-i.

2. Leitaang, Araaichampra, Sikhong, Saairem ngammi.

3. Tekhaao-dagi Baamon ama thorak-i. Bhagirath kouba laairik yengba amasu thorak-i.

4. Yumjaao amasung Kanglaa hong-e.

5. Meidingu Lamkyaamba-na paannaramba Leima amasung makhoi-gi machaa ibungosing
5.a. Chakha Taangkhul Ngambi (Chaaklaai Taangkhombi) – Kabomba
5.b. Khayoiron ChangningfaabiNong-in faaba 5.c. Meidingu Lamkyaamba-gi majaa ibungo ama Taangjaamba kou-i. adubu kanaana pokpano haaibadi thiri. Adum oinamak, mahaak asi Meidingu Nong-in-faaba-gi pokminnaba manaao oigani haaina thaajari.

32
Meidingu Lamkyaamba (1512 – 1523) na leikhidraba tung-da majaa ibungo Nong-in-faaba (Khayoiron Changningfaabi-da pokpa)-na masaa-gi chahii 10 da Meetei leibaak-ki ningthou oina fambaal kaai.

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudok khara-

1. Angom ningthou Angoupaamba Kyaamba-na mamaa ibema Changningfaabi-bu namduna lou-i.

2. nongma Angoupaamba Kyaamba-na Urekset Chaasangba (Urok matu) chinduna/thettuna laakpada ‘nayum Angom-di UREKSET CHAASANGBA chinba yaade, Meetei-dana chingadabani’ haairubadagi ‘machin thi’ haaiduna fubada Changningfaabi sikhi.

3. mamaa haatkhibagi saaoraduna laman khumnabagi chensillakpada angaang oiriba Meidingu Nong-in-faaba-su Angoupaamba Kyaamba-na haattokle.

4. mamaa machaabu haattoklamlaga Angoupaamba Kyaamba mafam khangdana lotkhi.

Meidingu Nong-in-faaba-gi chaada-naaoda leihoude. Fambaal-da chahi amadamak paallammi.

(makhaa chattajarakkhigadaba)
Note - ahenba louthokpa amasung awaatpa haapchinjanabagi khudong chaaba pibigani haaina thaajei.

33
Meidingu Nong-in-faaba (1523 – 1524) na leikhidraba tung-da mamaa tinnadaba manaao ibungo Kabomba {Meidingu Lamkyaamba-na Chakha Taangkhul Ngambi (Chaaklaai taangkhombi)-da pokpa}-na masaa-gi chahi 6 (sok 1440, Khrista chahi 1518 da pokpani) ta Meetei leibaak-ki ningthou oina fambaal kaai. Fambaal kaaba matamda pikmanbana maram oiraga mamaana pamkhi.

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudok khara-

1. Angam-athou-sing-gi mapaandagi Sampun, Chakpa, Pungpun, Lamkaai, Tuson, Kaale, TAKHEL ngammi. TAKHEN KHONG tou-i

2. TEKHAAO lambi faatli (semmi), Tekhaao Leima Khongnaambi (Tekhaao ningthou Suhungmung-da thaajaba) changkhi. Saamu Tekhaao Ngamba thorak-i, Tekhaao LU saaba houdokkhi.

3. Paaobam Fanaamba-na manaai-sing-ga punna laalhouraktuna Meidingu Kabomba masaagi chahi 24 (fambaal-da chahi 18) surakpada haatkhi.

Meidingu Kabomba-na Thingba Ngambi amasung Leisaangthem Chanu ani paannarammi. Adum oinamak, Leisaangthem Chanu-na Meidingu Taangjaamba pok-i haaina CK (1989, 2suba khutnam) lamaai 24 da haairiba asi laangani. Meidingu Taangjaamba-di Meidingu Nong-in-faaba-gi mamaa tinnaba manaao-ni. Sok 1438 (khrista chahi 1516) da pokpani. Meidingu Kabomba-gi chaada-naaoda leihoubara haaibasi thijinningaai oiri.

Meidingu Lamkyaamba-na Khayoiron Changningfaabi-da pokpa majaa ibungo ahal Nong-in-faaba-na leikhidraba matungda chahi-da yengnaraga manaao Taangjaamba (matamduda masaagi chahi 8)-na fambaal fangfam thokpadu mamaa tinnadaba manaao Kabomba (matamduda masaa-gi chahi 6) bu fambaal kaahankhiba oigani.

34
Meidingu Kabomba (1524 – 1542) na leikhidraba tung-da mamaa tinnadaba mayaamba ibungo Taangjaamba {Meidingu Lamkyaamba-na Khayoiron Changningfaabi-da pokpa anisuba majaa ibungo}-na masaa-gi chahi 26 (sok 1438, Khrista chahi 1516 da pokpani) ta Meetei leibaak-ki ningthou oina fambaal kaai.

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudok ama-

manaao ibungo Meidingu Kabomba-bu haatkhiba matam-da manaai Thokchaaongamba Pukhranba-busu Paaobam Fanaamba-na haatkhibani. Mapaabung haatkhibagi laman khumlakpa yaai haaiba chingnaduna Fanaamba-na Thokchaaongamba-gi machaa ibungo Haaoba Chenaa-bu koithi thikhi. Matamdu Haaoba-di Angom ningthou Angoupaamba Laangloingamba-gida lotli. Hanglarabada ‘eigi yumda leite’ haaiduna paaokhuduna pikhide. Fanaamba-na saaoduna ahingda lonna laandaarakpada Haaoba-na thongjin marumda lumduna leiraga Fanaamba-bu thaangna thinduna mapaa haatkhibagi laman khumba ngamkhi.

Meidingu Taangjaamba-gi matam-da thoidokpa saa-laan-gi thoudok thokkhiba leite. Meidingu-na fambaal-da chahi ahumdang paallamlaga masaagi chahi 29 surakpada nonggaakhi.

35

Meidingu Taangjaamba (1542 – 1545) na leikhidrabada Chalaamba-na masaagi chahi 32-da Meetei leibaak-ki ningthou oina fambaal kaai. Meidingu Chalaamba asi Meidingu Ningthoukhomba (1432 – 1464) na pokpa anisuba majaa ibungo Saanongba Waangkheiraakpa (Saanongba Laalu Makhomba) na Nongbaallon Haaochong Ngambi-da pokpa anisuba majaa ibungo-ni. Fambaal kaadringeida Meidingu-gi sanaa minglen amadi Korou Nongthil Chaaiba kounarammi.

[Saanongba Waangkheiraakpa {Meidingu Kiyaamba(1467 – 1508)-gi manaao ibungo} na Angom Chanu Nongbaallon Haaochong Ngambi-ga Leichollaakpa Tollongkhomba Chanu-ga manaao ibema ani asi paannei. Haaochong Ngambi-na Khongnaamba-ga Chalaamba-ga pok-i. Tollongkhomba Chanu-na Chingaayaangba pok-i. Khongnaamba-gi EE-na "Waangkheiraakpam" aduga Chingaayaangba-gi EE-na "Waangkhei Mayum" amasung "Yumkhaaibam" asi oikhi.]

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudok khara-

1. Chiru, Lanhaang, Anaal, Thingnom, Meinang, Likhet, Naarum, Ingthi ngamgalammi.

2. Leimaren Lamfel Ngambi nonggaai.

3. Mayaang Leima Monsaambi changkhi.

Meidingu Chalaamba-na Lamfel Ngambi amasung Kongbam Chanu-ga manaao ibema ani paannei. Lamfel Ngambi-na khrista kum 1547 da majaa ibungo Mungyaamba pok-i. Kongbam chanu pibaa pokte. Meidingu-na fambaal-da chahi 17 aduga masaa-gi chahi 49 da nonggaakhi.

36 (Meidingu Mungyaamba)

Meidingu Chalaamba (1545-1562) na nonggaakhrabada majaa ibungo Mungyaamba-na masaagi chahi 18 da Kanglei ningthou fambaal kaai. Mungyaamba koudringei-da Thangwaai ningthou Kiyaamba kourammi. Mungkhong mungyaang (Senbi Kabo-gi lam) ngammi haaiduna Mungyaamba koukhibani.

Fambaal-da leiringeida thokkhiba thoudoksing-

1. 1562 da furit litpa amasung leitengba houdokkhi.

2. 1565 ta Sugunu faaoba nongmada hanggat-handaa chatthok-chatsin yaanaaba hi-ram touhalli. anouba hi-ram asida chatpada Meetei leima Serembi-ga manaai Khomsemsung-ga ani hi laaksinduna si.

3. Mayaang ningthou-da Meetei ningol Tarungambi (1566), Koirembi (1585) thaajei

4. 1567 da Chakpa Punpun ngamme.

5. Kabo ningthou-da Leima Sanaa Laangmeilembi (1570), Sanaahekpi (1574) thaajei.

6. 1570 da Sakaang ngamme.

7. 1573 da Kakching, Lengkhu, Yaaikok, Seri khun 4 asi ngammi.

8. 1574 da Kabui Samaakhun ngamme. Thingnong, Yingthi, Taangraang ngamme.

9. 1575 ta Lanhaan Huitok ngamme.

10. 1577 da Khaagemba pok-i. Lanhaang Yaanglei ngammi.


11. 1578 da Tonbi ngamme.

12. 1579 da Lamfel ngamme.

13. 1580 da Moyon ngamme.

14. 1581 da Lanhaan Faaman ngamme.

15. 1588 da Khaagi-gi meesaa chaaba thorak-e.

16. 1589 da Leirong amasung Nungkraang koubee laairembee iraattuna mee yaamna siba fei.

17. 1592 da Samsok ngammi.

18. 1594 da Anaal ngammi. Majaa ibungo Khaagemba-gi matik-mathounaa faba chaang yenghou-i.

Meidingu-na fambaal-da leiringei-da Serembi, Thokchom chanu ama (Serembi asi Thokchom chanu-ra haaina thijinningaaii leiri) amasung Chaangbombi paannarammi. Serembi-di hi laakpada sikhi. Thokchom chanu-na Khomaa (Pukhranba oikhiba, pokpa- 1573) pok-i. Chaangbombi-na Khaagemba (pokpa- 1577), Chingsomba (Khuraailaakpa oikhiba, pokpa- 15..), Saanongba (Yaaiskullaakpa oikhiba, pokpa- 1586) pok-i. fambaal-da supna chai 35 paallamlaga masaagi chahi 52 suba ing 1597 taa nonggaakhi.

“Sangaaii Fammaang” kouba puyaa-gi matung inna Meidingu Mungyaamba-na Thokchom chanu-da pokpa Khomaa-dagi yumnaak taai haaina panbirammi. Taakhiba yumnaaksing adudi- (1) Nongmeikaappam amasung (2) Tensubam ani asini.

37 (Meidingu Khaagemba)

Meidingu Mungyaamba (1562-1597) gi tungda majaa ibungo Khaagemba-na Meetei ningthou fambaal kaai. Khaagemba koudringeida Sanaa Hihonhanba, Poirei Ningthouhan kourammi. Khaagi leibaakki hingchaaba Choufaa Hongdei Laanthouyaangba haatpa ngambadagi Khaagemba koukhibani. Hingchaaba asi haatnanaba ipudhou Paakhangba-da thounijabadagi thaang KHOUBUMBA amasung taa KHAANGSUNAHAA fangajakhi.

Fambaal-da leiringeida thokkhiba thoudoksing-

1. fambaal kaaba kum-da Ton-ngou ngammi.

2. 1602-da Kiyang ngammi. Mawaao-su ngammi.

3. 1603 da Takhen Laallong ngammi. Mayaang-da Meetei ningon Tonsennu thaajakhi.

4. 1605 da Maring, Nungjaai, Maraam ngamme. Kum asidagi ningthou-na dolaai tongbasu houdokkhi.

5.a. 1606 ta manaao ibungo Saanongba-na hourakpa Mayaang-gi laan ngammi.
5.b. thaang saaba, kon saaba, khut heiba, Pere, Pungtong, Khaabei saaba, dhobi, sagol senba, saamu senba-da hei singba Paangan masing yaamna (1000) faahou-i. Paangan loisang ama lingkhi. Sinfam-ga chaanaba yumnaakk pibikhi. Meetei ningol amamam piduna paannahankhi.
5.c. Sagol Kaangjei (Paanaa kaangjei) saannakhi.
Paanaa-sing adudi – (1) Ahallup, (2) Nahaarup, (3) Khaabam, (4) Laaifam
Saanoroi 7-ki ming – (1) Panngaakpa, (2) Panngaakchang, (3) Pallak, (4) Laangjei, (5) Pallakchang, (6) Panjenchang, (7) Panjenba.
5.d. Lenkhaang paaklei chinba amasung koyet yetpa-su houdokkhi.



6. 1607 da Samsok-ta laandaai.

7.a. 1608 da Purum, Mayaangkhaang, Tarung ngammi.
7.b. ningthou-bu ‘Laaiyingthou’ kouba houdok-i. ningthou khurambasu houdok-i. khuramlaba-singda lan-thum pinabirammi.
7.c. Yum awaangba saabasu houdokkhi.

8. 1609 da Akoijam chanu Yaangnu-bu Takhen ningthouda thaajakhi.

9. 1610 da Sanaa Pubi-bu Kabo leima oihankhi. kaangchup paanduna hidaak thakpasu kum asida houdok-i.

10. 1611 da Maring Taangkam ngammi.

11. 1613 da Munu ngammi.

12.a. 1614 da Kyaang, Taaipong ngammi.
12.b. Sanathong-da chekpan koiba houdok-i.
12.c. keithen 10 houdok-i. keithel 10 adudi
(1). Sanaa Keithel, (2). Awaang keithel, (3). Khaa keithel, (4). Fayeng keithel, (5). Moiraang Keithel, (6). Khuman keithel, (7). Chaairen keithel, (8). Kontong keithel, (9). Andro keithel, (10). Sektaa keithel

13. 1615 da hidaakfu puthoktuna meikhu sijinnaba houkhi

14.a. 1616 da Meetei laairik mayaam ama thokhanduna tamnaba hou-i.
14.b. Sanggaai mathon 5 (mangaa) longba saai.

15. 1621 da Sanggaai 9 (maapan) faangba saai.


16. 1622 da Leiyaan, Nungkhaan Ngammi.

17. 1623 da Taangkhul Leihoupok ngammi.

18. 1624 da Maring Khutei Kaangoi ngammi.

19. 1629 da UTTRAA SANGGAAI saai, Furaa laaiyum sanggaai.

20. 1630 da Hakwaanthem chanu Sanaaponchembi-bu mayaang leima oihalli.

21. 1631 Lamdaa thaa 10ni paanba yumsakeisaa-da KANGLAA hou-i. Koubru yaaona laai mayaam khurammi. MARONGKHONG tou-i.

22. 1634 da Takhen ngammi.

23.a. 1635 da ningthou-ga Bishnu-ga Hiyaang hiren amamamda tonglaga hiyaang taannaba houdokkhi.
23.b. Laainingthou Nongsaaba gi laaisang saaduna Kanglaa-da thamkhi.

24.a. 1637 da Touraangbi-bu Awaa leima oihankhi.
24.b. Laainingthou Kasa-gi laaisang saaduna Kanglaa-da thamkhi.

25. 1640 da Moyon ngammi.

26. 1645 da Laairik yengba Nongsaamei (Dhananjoy/Jigat Singh) si.

27. 1647 ta Monthei, Mungyong, Kyaang ga laan soknei, ngammi.



Meidingu Khaagemba-gi matamda leibaak faaoba maaichou mangaa leirammi. Makhoi adudi-

(1) Apoimachaa, (2) Yumnaam Tomba, (3) Salaam Sanaa, (4) Khaaidem Tenba , (5) Konok Thenggraa asini.

Mathol maapan longba SANGLEN saabagi haakthakta afaba khenfam yengbada Thengraa maaichou-na piba matam adu asukki matik fei madudi matam adumaktada lafu ama thaahourabadi sanaa-gi lafu tharo saatkani haaiba, saattaba, maaichou chatkhiba, konna ningthou manaai Paangal amana katlaba, maaichou-bu kouhalluba amasung khaamba yaadaduna Chakpi turel-da irupkhibagi waari-sing haaktak asida thokkhibani.

Meidingu Kiyaamba haakthakta Pong-singna khudol tourakkhiba Bishnu-gi mitam aduga chap maannana laai ama saaraga Meidingu Khaagemba-su laatpa houkhi. Mahaakna siramdaaida laai adu mahaakpu laanfam-da kanbirakpa manaai Laairikyengbam Dhananjoy (Nongsaamei) da sinnarammi. Nongsaamei-na mayum-da puraga laatchakhi.

Meidingu-na fambaal-da leiringei-da Meetei leima Taaipombi paannaduna Khongjomba (Leisaang Hiden Taaba Ibungo Ahanba, pokpa- 1621, siba- 1650), Khunjaaoba (pokpa- 1622), Tonaaba (Sanaa Hihon/Nongpok Khongfen Thouba, pokpa- 1643) pok-i. fambaal-da chahi 55, masaagi chahina 76 surakpa ing 1652 da Meidingu Khaagemba-gi mapok ama loikhi.


38 (Meidingu Khunjaaoba)

Meidingu Khaagemba (1597-1652) na leikhidraba tung-da majaa ibungo yaaima Khunjaaoba (pokpa- 1622) na Meetei leibaakki ningthou fambaal kaakhi. Mayaambung Khongjomba-na nahaa oina 1650-da leikhidaba maramna Khunjaaoba-na fambaal fangkhibani.

Fambaal-da leiringeida thokkhiba thoudoksing-

1. 1652 da Mahou, Mayaangkhaang, Kaarou ngammi.

2. 1653 da Etok, Makhaan, Samsok ngammi.

3.a. 1654 da Meetei leima Takhembi amasung Khuraai leima Sanakhonbi-na kwong ngammi.
3.b. Lukram chanu Mingthoingambi Awaa leima oina changkhi.
3.c. Khutlaang, Marong, Tureng, Maaicham, Anaan, Saaron ngammi.

KWONG NGAMBAGI WAARI

Meidingu Khunjaaoba-na Samsok-ta laandaaba chatkhringei ningthou leitabagi taanjaa louduna konung-da Kwong haaoyaamna laandaaraklammi. Matamduda konung kannaba kanaa amatta udrabada Meetei leima Takhembi-na mahaakpu leisaaringei-da thaang-taa amasung lirung-ten tambirakpa ojaa Saraangchaa-bu koukhatlaga waa taanei. Matamduda ojaa Saraangchaa leima-gi thousindagi ningthou ngaakpa angamba oina thambani.

Ojaa Saraangchaa-ga taanaraga areiba manaai masan-sing koukhattuna Kwong haaoyaam thengnanaba sem saakhi. Leima Takhembi-na laan-gidamak sem saare haaiba paao taabada Khuraai leima Sanakhonbi (Meidingu Khunjaaoba-gi mayaamba Khongjomba-gi loinabi oiramba yaai) su laan paangnaba sem saare. Leima Takhembi-na saafi-laanfi settuna naakanda thaangsaang yaallaga, khut-ta lirung ten paaiduna sagol sayaangthakta tongduna leima Sanakhonbi-ga loinana Meetei laanmee-sing-gi luchingbi oina akiba fangba mawongda Kwong haaoyaam-gi laan ngaakkhi.

Leima ani-gi hanba leitaba thounaa-ga loinana chaainarakpa laanfam aduda Kwong haaoyaam kaaiduna chenkhi. Leima-na Kwong luchingba yaaona haaonubi mari faahou-i.

4. 1655 da Kaarong, Ngaaikhong, Saarang, Nungpang, Waakching, Lengkhu, Lengleng, Sikhong, Kaairong, Andro, Yaairipok-nachingbabu Itok-na khomlaga Taangkhun Chingsaang hupna nektuna laandaarak-i.

5. 1657 da Mangsaa, Khutlaai, Tonsen, Mahou nagammi.

6.a. 1658 da Ataangkhun-da laandaaduna anirak ngammi.
6.b. MERAA SANTUBA KUMMEI yengba mee masing yaammanbana laai thong kinthei.

7.a. 1659 da Samsok amuk ngammi.
7.b. Akan-athouba khanduna tenggon-da matu-matu pinei (artha khangdri).

8. 1660 da Santhong-gi chekpan laankhong koina tou-i.

9. 1661 da ising yaamna chaaokhi.

10. 1661-62 asi Takhen-da chatthok chatsin ningthina toure.

11. 1662 da chaaktaangba thokkhi.

12. 1665 da Chingga-dagi Thaangmeiband youba laangkhong marina ma tou-i. Khwaairamband-dasu tou-i. pan-su saai.

13. 1666 ta Meetei leima Takhembi theithei (fam taahallaga mapaamda thaadokkhiba).

Meidingu-na Takhembi paannei adubu dhaara taade.

MEIDINGU KHUNJAAOBA-na SANAA KEIRAAK KAABA

Meetei leima Takhembi-na ningthou semnaba manaai mangaa-ga waataannei haaiduna fam taahallaga mapaamda thinthakhi. Aduga mahaakka waataanaramba makhoi mangaa- Chirom Omaa, Chirom Thaaroi, Taraam Keisangba, Pukchaao, Saairem Keisaang-bu angaang olhankhi. Waahou asidagi khoisaaonaraba mari-mataa-singna lonna waataanaraga ahingda houraktuna Meidingu Khunjaaoba-bu haatkhi.

[{(Masida karigidamak amasung kanaagidamak Meetei leima Takhembi-na ningthou semba-gi waataanarubano haaibasi khangba ngamde. Mapuroiba-na ningthou oiraga mapuroiba-gi maaiyokta karigi sarou sillubano haaibasi chamamnaba ama pok-i. mari-mataasingna lonna amuk houraktuna ningthou haatkhiba asina – thoudok adu achumba nattabada laanna sandokkhibadagi thokkhibara haaibasi chingnahalli. Heeram asida henna mayek sengningaai khara leiri. Maramdi Takhembi haairiba Leima asina mapuroiba ningthou-gi maaiyokta ningthou semnaba atei meesing-ga waataanei haaibasi maram ichaa chaaba ude.)


39 (Meidingu Paaikhomba)

Meidingu Khunjaaoba (1652-1666) bu haatkhibagi konung-khaktada nattana leibaak apumba kaangkhong chaaiba marakta naakpaak taanaduna henna meichraang paainakhi. Takhembi-gi ojaa Saraanchaa-su loinaba khongloi kharaga loinana lotkhi. Meidingu-gi manaao Tonaaba-su nupi angaangsing puduna lotkhi.

Asumna lotnakhibadagi ningthou oibinaba ningthou machaa amatta thiba fangdabadagi thaa ama fambaal haangduna leikhi. Matam kuina fambaal haangduna leibadi yaadabanina angam-athousing taanaraga meerol khangba taaibang meegumna singba ahal oiraba ningthou-gi khongnet saamu yaaisaa thaadoktuna ningthou oibada matik chaaba mee thihankhi.

Saamu-na angaang amabu fangduna puraklaga angam-athousingda sinnarei. Angaang adubu ningthou haapnaba mari-makhong thigatpada Meidingu Khongjomba-gi manaao Tonaaba (Nongpok Khongfen Thouba) na Naaosam chanu Pithet leima-da pokpa Laainingkhomba-ni haaiba khangle. Paai ama yaallaga makhutta saajei paaiduna koujeng faaraga leiramba angaangni haaiduna Laainingkhomba-gi fambaal minglen asi PAAIKHOMBA haaina koukhi. Fambaal kaaba matamda masaagi chahi 21 sure.

Mapaabung ibungo Tonaaba (Meidingu Khaagemba-gi machaa ibungo atomba) gi machaa-singdi

1. Angom chanu Porom Faabi-na Saameiraang, Achou pok-i.

2. Naaosam chanu Pithet leima-na Sanaa Hihonhan (Yaaiskul laakpa), Paaikhomba (Laainingkhomba), Tonsenngamba pok-i.

3. Soibam chanu-na Taangkhomba, Kabomba (loi thouba chatpada Maraam-na haatlaga makok pukhi), Laangte Ngamba pok-i.

Fambaal-da leiringeida thokkhiba thoudoksing-

1.a. 1668 ta Haaobam chanu Ponglenkhombi-na Leimarel famthol kaai.
1.b. Nungkom ngammi.

2.a. 1669 da Tonsen ngammi.
2.b. Kwong-gi laan-da Meetei leima Takhembi-gi mateng paangkhiba ibema Sanakhombi si.

3. 1671 da Keisaam chanu Taangkhombi-bu Mayaang leima oihankhi. Mahaak-ki mamal oina san dulaai ama mamaang-gi chahi-da katlabada yaamde haaina mamaa-na halhankhiba matungda saamu ama mamal oina katlabada yaankhibani.

4.a. 1673 Ingaa-gi 5 ni paanba Thaangja-da Meidingu Charaairongba pok-i.
4.b. mapaamda thinthakhiba Meetei leima Takhembi si.
4.c. Monthei ngammi.

5.a. 1674 da Laai Puthiba-gi pukhri amasung laangkhong tou-i.
5.b. mapaa ibungo Tonaaba leikhide.

6.a. 1675 da Mapaa ibungo Tonaaba-na Soibam chanuda pokpa Taangkhomba si.
6.b. Leima Ponglenkhombi-na Takhen-da saamu leiba chatli.
6.c. Moyon, Sekwaai Khaanpok ngammi.

7. 1676 ta yumlakta leiramba Mang makhei Panpaan-da hongdokhalli.

8. 1677 da Anaan-da laandaai.

9.a. 1678 da laai Kasaa-gi furaa sang kaai.
9.b. Nungkon ngammi.
9.c. amuk hanna Anaan-da laandaai. Saachun-da laandaai.

10. 1679 da Mayaangkhaang-da laandaai.

11. 1680 da Sanchikrum-da laandaai.

12. 1681 da manaao ibungo Tonsen Ngamba (Charaairongba-gi mapaa) Khwaairaakpa leikhide.

13. 1682 da nong kaangduna Turel-dagi ithei lou-i.

14.a. 1683 da Lontaai-da laandaai.
14.b. mapaa ibungo Tonaaba-na Soibam chanuda pokpa Laangte Ngamba si.
14.c. Naamfou ngammi.

15. 1684 da Lontaai-da laandai.

16. 1685 da Laaiyingthou Taaibangkhaaiba (Sanaamahi) gi Sangaai mei thaadoklammi.

17.a. 1686 ta Thaangaal-da laandaai.
17.b Paanthoibee-gi sang nambonba saaba hou-i.

18. 1687 da chaaktaangba thok-i. ningthou-na chaanaba yelli.

19. 1690 heeyaangei 22ni thaangja-da Meidingu Paamheiba pok-i.

20. 1691 da Lamthon amasung Sagaang-da laandaai.

21.a. 1692 da Samsok-ta laandaai. Chung, thaang, nongmei, sagol, piyong-nachingba loklak-i.
21.b. Awaa-na laan kaarakpa ngaaklui.

22. 1693-da Samsok-ta lou yeiba chatli.

23. 1694 da Samsok-ta lou yeiba chatli.

24.a. 1695 da Itok-ta laandaai.
24.b. Hiyangei Thaanin Nongmaaijing-da Paamheiba-gi manaao Loiyamba pok-i.

25.a. 1696 Andro, Nungbi Tingtou-da laandaai
25.b. Ingaa 27ni Iraai-da Paamheiba-gi mamaa apokpi Saatpam chanu Nungthil Chaaibi si.
25.c. Takhen-na laandaarakpa ngaakpa chatli.

26. Tonaaba-na Angom chanu Porom Faabi-da pokpa Sameiraang si.

Meidingu Khunjaaoba (1652-1666) na paallingei matamda Maraam-na loi kaarambadu kaaraktabagi loi thouba oina ningthou-na manaao-gi machaanupaa laanda heithoi-singthoiba Kabomba-bu thaarammi. Loi thouba laakpa Kabomba yaaona makhoi 7 pu haatlaga Kabomba-gi mangak kaklagi lukhaa thaanaba puduna chatkhi. Meidingu Khunjaaoba-na hinglingei, laakchakhiba asigi laman khumba ngamlamde.

Meidingu Paaikhomba-na fambaal kaaraba matungda Maraam haao-singna luren kaklaga pukhiba ningthou machaa Kabomba-gi luren adu louba lounam touduna laaira machaa sillangba saaraga chatkhi. Khongchat aduda Maraam khullakpa-gi machaanupi Ingaalei-ga matam khara leiminnabadagi thamoi laanthoknakhi. Ingaalei-gi matengdagi ningthou machaa Kabomba-gi luren adu fangba ngamkhi. Maduda Paaikhomba-na Ingaalei-bu leimaren famthon haapkani haaiduna sari naamungduna Meetei leibaak yourakkhi.

Meetei chatnarol-na Chingmee ningol amabu leimarel famthol kaahanba ngamdabagi nungnaangbadu urabada masaabi Meetei ningthou-gi tung-gi punsi yaaifanaba Ingaalei-na ahingda lonna chatthokkhiduna Laanggol ching-da saathupkhi. Konnathangda Laanggol laairembi oikhi.

Ingaalei kaaina meichaak-na Kanglaa konung kaaduna waayel thoudaa tougani haaiba faaoba kaaoraba meidingu-gi thamoi meichaak ingnaba 1668 Sajibu 5 ni paanba Iraai-da Haaobam Chanu Ponglenkhombi-bu Leimaren famthol kaahankhibani. Meidingu-na Ponglenkhombi-da dhaara fangkhide, aduga atoppa nupi-su thikhide.


40 (Meidingu Charaairongba)

Meidingu Paaikhomba (1666-1697) na thupkhraba matungda manaao ibungo Tonsen Ngamba-na Ngaangbam Chanu Ngaaikhong Ngambi paannaduna 1673 Ingaa-gi 5 ni paanba Thaangja numit-ta pokkhiba Charaairongba-bu ing 1697, Lamtaa-gi 10 ni paanba Iraai numit-ta Meetei leibaak-ki ningthou oina haapkhi.

Charaairongba-na masaa-gi chahi 16 surakpada mapaabung Tonsen Ngamba leikhidabana mapaabung-gi mahut sinna famnaairaga leibaak-ki thougal tourak-i. mahaak-na famnaaiba chahi (1689) adumaktada loinabi Heiraam Chanu leikhide. Matam aduda, mamhaan leimarembi Ponglenkhombi-gi manaainubi amana pokchabi chenglou sakkoi lam youna fajabi Saapam/Saatpam ningol Nungthil Chaaibi koubi ama leimakon-da toina laakpa thengnaduna amaga-amaga sakkhangnakhi. Thamoi-thamoi pinabadagi nungsi heiru taakhiduna heiraang mami tamkhrabada YEK thoknabagi louna-leinaba yaadadunasu khaaidoknaba yaadrabada leibaak-ki akhang-ahei, angam-athou mayaam taanaduna Mangaang yek oibi Nungthil Chaaibi-bu Khuman yek onthoklaga Khayoiron Saapam Chanu Nungthil Chaaibi haaiba ming onduna Charaairongba-ga nungsi waaithungnakhi.

Meidingu Paaikhomba-gi tungda mapuroiba-na ningthou oigadaba adu khanglabi Chaaibi-na khutkan paangganba, mathounaa maringjel leiba mapaari amatang fangjanaba laaining parei chetna Laainingthou Sanaamahi-bu thaagonnaduna thounijakhi. Laainingthou-gi thoujaal matung inna ing 1690 gi Poinu 22 ni paanba Thaangja numit-ta mapaari ama mamit-ta uba fangjakhi. Makhaada manaao ateisu taanaba waakhal-da angaang adugi ming-bu MAYAAMBA haaina mingthonkhi. Laainingthou-gi thoujaandagi konungda ningthou oirakkadaba Charaairongba-gi mapaari ama fangbada ngamkhei leitana haraaonakhi.

Asumna haraao-tayaamna paanminnarakpana chahi mangaa matung, ing 1695 Hiyaanggei Thaanin, Nongmaaijing numit-ta Chaaibi-na Charaairongba-gi anisuba mapaari Loiyamba pokkhi. Adubu nongdamba-gi nongdamkhol thibana majaa ibungo Loyamba-na thaa 6 tang faarakpa matamda mamaa ibema Leimaren Saatpam Chanu Nungthil Chaaibi taaibang thaakhi.

Meidingu Charaairongba-na fambaal kaadringeida Chaaibi leikhidabani. Fambaal kaaraba matungda Hijam Nongthonbam Chanu Senggoirembi amasung Thaangjam Chanu Thabangambi paannaduna Hijam Chanu-da Khampaamba (Kongyaamba, Akoijam taaba) amasung Thaangjam chanu-da Khamlaang Pamsaaba Waangkheiraakpa amasung Mungyaamba Khuraairaakpa pokkhi.

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudok-sing

1.a. 1698 da Nungtek-ta laandaaba chatli.
1.b. Meidingu Paaikhomba-gi LUPUNG tholle.
1.c. waayen thoudaa khibikpu nungda laairik iduna Laai Kasa-gi mamaangda yunge.
1.d. ningthou yaaoba mee 10na saaba khutpuga meeyoi 100 na saaba khutpu-ga kaangjei saannabada ningthou khutpu-na ngammi.

2.a. 1699 da Paanthoibi-gi murti heiduna saai.
2.b. Ahallup-na Mungbi Khun-da laandaai. Nahaarup-na Sakaang Lamkaang-da laandaai.

3.a. 1700 da Maasem, Penlaan, Meiraao-da Ningthem-na laandaai.
3.b. Laai Nongsaaba-da Soibam chanu luhong-i.
3.c. Sanaamahi-gi murtee heiduna saai.
3.d. Paanthoibi-gi laaisang sanggaai.

4.a. 1701 da Isaa kouba lam-da laandaai.
4.b. Loiyamba-bu ningthou oihannaba sembada yaaoba mee 31 haatli.

5.a. 1702 da Ahallup-na Sachikrum kouba mafamda laandaai.
5.b. Khutop Sinlaan, Tusuk, Tingtou, Anaan-da laandaai.
5.c. Awaa laaibaar ama nupi/leima niba laak-i.

6.a. 1703 da Ahallup-na Tusuk, Sompung-da laandaai. Lontaai-dasu laandaai.
6.b. Ningthem-gi upaak-na kuppa yumjaao sangaai.

7.a 1704 da charaa hellaga ningthou yaaona laaiming lou-i.
(Urisyaa-gi Bhubaneswar Puri-gi Setganggaatul ghaat-tagi Meetei leibaak-ta laakpa Raam Banamaali kouba Braamhan-da Hindu-gi machal ama oiriba laaining Saakta dharma-da dikkhaa loukhibani.)
7.b. Gosaai muni amaga konnana meeyoi 22 thorak-i.
7.c. Anaan 23 faarak-i, Urup-ta laandaai.
7.d. Sanaamahi-gi laaisang sangaai.
7.e. Awaa leima Lourembam chanu Homeswari changkhi (5.c da yengbiyu).
(Homeswory-gi atoppa ming ama Chakpa makhaao Ngambi kou-i. mahaakna Awaa-gi makok thongba leima 4 gi manungda leiduna machaa ibungo Mungta Kengtu Ngamba pok-i. ollakpa chahi-da fam taahalli. Yaanakhiba waafam ngaaktabagi laman Charaairongba-na khumba ngamlamde. Machaa Paamheiba-da sinnarammi.)
7.f. Senjengna kuppa mathon ahum longba sanaa-sanggaairen saai.

8.a. 1705 da Sangaairen sanggaai
8.b. Awaa-dagi Jagoi saabi ama thorak-i. lee-gi thong mathakta saaba ngammi.

9. 1706 ta kiyong saaba heiba thorakpadagi Kaalikaa-gi kiyong houhalli.

10.a. 1707 da Krishna-gi, Kaalikaa-gi amasung Paanthoibi-gi kiyong saaduna sanggaai.
10.b. Nungkhan, Ashong khun Khaaiba, Tusuk-nachingbada laandaai.

11.a. 1708 da Kaalikaa-gi kiyong kinthaduna mee 3 nanbadagi kiyong saaba heibadu amukk halhankhi.
11.b. khullakta leiba yum achinbasingbu hongdokhalli. Mang-su hongdokhalli.

12.a. 1709 Tusuk, Senjaaopaan-da laandaai.
12.b. Ingen-gi 7 ni paanba Nongmaaijing numit-ta Ningthem aroiba yaahip taankhi.

MEIDINGU CHARAAIRONGBA KARAMNA TAAIBANG THAAKHIBAGE?

Mahousaagum nongma Ningthou Charaairongbana Taaknakhaa paat-ta thamchet chaaba khong leng-i. Numit asi ipudhou Paakhangba-su yaathoktuna ising mathakta taaokhatlaga hiyaang-hirengum chatpada machi-na thengbagi charot maton lengba adu Saji sangaai-na chenbagi nomba oina ningthouna sanaa mityeng taarui. Khudakta lirung tenggaa thongduna kaappada ipudhou-gi chirakta tenbaallammi. Maduda saaoraduna mafam aduda lupthkhraga kongol-na pruk-pruk souna kaakhatlaklammi. Konggol-na imaaidu pik thanba ubada ningthem-gi sanaa pukningda chingnarammi. Khudakta masaa sinba thungna tu chungkhibaga loinana sanaa hakchaang nungaairamde. Konggol-na pruk-pruk souna kaakhiba mafam adubu puruksoubi haaina khangnakhi.

Ningthou-na maram pumnamak maaichou-singga taanarabada ipudhou-gi asaaoba fanaba numit 9 ni chaada-thaktana iraat thounijaraga thaagonnarabadi kokchagani. aduga punsi chengjel-su nibinaba khanghalle. Asumna leiringei taallak asida Waaheng leikaai-da faaduna thamliba Tusuk haaosing ngaaoraktuna yumlon keironnaba kayaabu fu cheiba chattharakpada kanaa amattana maaiyoknaba ngamdabadagi tangaai fadana ningthou masaa chattuna laaksilluba taakhi. Ningthou laakle haaiba taabada yumlak faaoduna Tusuk haao-sing Teraa faaoba chenkhi. Ningthou manaai-singna taannakhringeida numit 9 ni chaada thaktabagi chokthabana Nambul mapaan-da masaaa mareng fanna houriba khongnaang paambi makhongda potthaaduna leirammi. Matam asida ikhang khanghoudana akhaak-araao touduna nongmei singjang taabadagi khongnaang paambi adu mayaaida khaaibok taana khaaidokle. Akhaak-araao-gi meisaana yeibada Charaairongba ningthou maalem leida gyaan maangduna taare.

Khudakta manaaising chensinnaduna konung-da pukhatli. Lambi-da gyaan laaktuna keithel laairembi khurumlammi. Matam aduda pukchatpa laainaa laaktuna meeyoi kyaa sinarammi. Laainaa asi konung yousillaktuna ningthou-da paairei. Pukchatpa kouba khonghaambi laaina asidagi kanba ngamdana masaagi chahi 37 ta ngaairingei-da Charaairongba aroiba tumkhun taankhi.

1 comment:

  1. hey brother i am from manipur and i am manipuri and my website is abhijitahp.blogspot.com please visit to support me this is only one sciencetific and technological website from maniupur in this website you can learn new things such as making robot.please share to your friends
    thank you if you visit my website and thanks for reading

    ReplyDelete