Thursday 22 November 2012

CHANDAN THINBA: CHANDON CHEI amasung FISAA TEM


Meetei Gouriya Vaishnaba laaining chatpasingna thinba CHANDAN

CHANDAN THINBA

Meetei-na Gouriya Vaishnaba laaining lourakpadagi laaining asigi chatnarol ama oina CHANDAN THINBA asi chatnarak-i. CHANDAN THINBAbu CHANDAN NAMBAsu haainei. Gouriya Vaishnaba laaining loudringei, Ramaanandi amasung Saakta laaining-su loudringei matamda matamdugi oiba mawongda leikhom teiba/thinba/namba asi chatnarak-i. Madubu LEIBAAK LEISAA THINBA/NAMBA haaina khangnarammi. Khara hongdok-hongjin touraga haannagidagi henna fajaba (creative oiba) mawongda CHANDAN THINBA asi chtnarakkhi.

CHANDAN THINBA MAKHAL

CHANDAN THINBAgi makhal kayaamarom lei adubu maru oina chatnaribadi ahum-ni.

1. Chandan chei yaaona thinba SRI CHANDAN
2. Khut-na nakhaang amasung laaibakta thinba CHANDAN
3. Saapaa-na hakchaang-gi kayaat-singda thinba CHANDAN

CHANDAN THINBAda sijinnaba MACHAL

CHANDAN THINBAda sijinnariba machal asi makhal mangaa-da fang-i. makhoising adudi-

1. LEIBAAK LEISAA
1.a. LEIBAAK/MIRTIKAA CHANDAN (amuba) lukhraabi-na thinba
1.b. GOPI CHANDAN (angouba)
1.c. KESAR CHANDAN  (naapu)
1.d. Tulasibong-gi leisaa

2. CHANDAN PAAMBI-GI UCHET
2.a. JAA CHANDAN
2.b. RAKTA CHANDAN

3. Thinbada changba khutlaai oiba CHANDAN CHEI

4. Thinbada changba khutlaai oiba SAAPAA

5. mingsel machaa ama

Gouria Vaishanaba Laaining chatpa meecham ayaambana thinnaribasi 1 asini. 2 asidi laainingba-laainingbee-singna thinbanina meecham-na kayaa thinnade. Leibasu pumnamakta leinade, fangnadabanina kayaa sijinnade. Fanglabadi yaamnamak mamal leina laai-tin-gi thouramda haappi.

1.a. dagi 1.c. faaobasi laaifamdagi asengba leibaak-leisaa-bu CHANDAN oina purakpani. Konok nattraga paandaa nattraga mayaang lamboibana bikhaa-gi yumlakta laakpada purakpasu yaao-i.

CHANDAN THINBAda changba machal-sing asi thamnanaba CHANDAN UPU amamam thamnarammi. Ahal-singna hakchaang sengdoklaga CHANDAN THINBA chatnarammi.

CHANDAN CHEI amasung TEM

CHANDAN CHEI asi CHANDAN THINBAda yaamnamak mateng oinaba khutlaai amani. Masi Seineibee waa aribagi makhong thangba henna tinjang-kaaijangdaba amasung akanba saruk adu iklaga saabani. Masina SRI CHANDAN thilli haaiduna SRI CHEI su kounei.

Masi FISAA TEM maalli. Karigumba matamda heitaba mistri-na FISAA TEM-gi ikpada henjikhibadagi FISAA TEM di oihoudaduna CHANDAN CHEI oikhi haaina faaoba faagi tounaba leikhi. Faagi asi heitaba mistri adubu laknabani. FISAA TEM saaba haaibasi makhut chatpa amasung aheiba mistri-gi thabak oibagum CHANDAN CHEI asisu hekta iraai laaina saaba ngamnaramde.

TEM (FISAA TEM) asi kwaa sempaak haaiba akanba paambee amagi maru-ga thangnaba tinjang kaaijangdaba sarukna saabani. KWAA SEMPAAK haairibasi KWAA PAAMBEE nattraga YUBEE PAAMBEE ga maannarap tou-i. mahaakki mahei adu KWAA ga maannaba apikpa uhei amani. Paambee asi yaamna kalli. Aduga lum-su yaamna lummi. FISAA TEM asi saabada arumba amasung akanba oihanbagi maramdi khwaang fi saabagi fijaa yeisinbada henna chetnanabani haaibasini.

1. CHANDAN CHEI haainasu khangnaba SRI CHEI amasung 2. FISAA TEM
FISAA TEM asi lummi amasung kalli aduga mayaa adu thaang-gigumnamak nattrabasu mayaa-di paalli. Sunaa thaanggatpagi fijaa kaanglingei marakta TEM lonsinba/litpada pandanaba haaiduna maton adu mayaarom-da huithahallaga tumhalli. Adum oinamak yeisingadaba mayaa-gi pareng adudi scale gumna chumna thammi.

FISAA TEM asina thengba haaibasi thaang-da thenglubaga paangkhak oina lounarammi. Thaang-gumna TEM-su mayaa paallibanina, machin tumlibanina asok-apan nangba yaai haainasu lounarammi. Thaang-na yot-ni aduga TEM-na kwaa sempaak oijabatani. Akanba nattaba pot-ta yaallabadi TEM su THAANG-gumna adumak tuppi. Waari-da TEM-na yaanduna nattraga thinduna mee haatkhibagi waari lei. Thaang yaaodrabasu TEM leirabadi mee haattoknaba adumak yaai. Maram aduna TEM-da thenglurabadi TEM machin adu leibaak-ta kak thilli/yaalli. Masigi chatnabi asi THAANG-da thenglurabasu touribaduni, chap maannei. Thaajanabi-gi matung inna, maangonda usit-thawoidana touba, khong-na sokpa/kaaoba asida waarouduna laman khumnaba singduna lei haaina lounei. Maram asidagi khanghoudaduna sokkhibani /thengkhibani, usit thawoidaduna natte haaibagi mawong-da ‘nahaak-na eingonda yaangadabu maalem lei asida yaanba asiga saknarasi’ haaiduna USIN toubani.

Masidi TEM-bu thaang-gumna mamal leina amsung lu-na khannarambagi khudam-ni. Amaangba potlam ama oina sokna-samnaba yaadaba mawongda louramba natte.

TEM yengduna CHANDAN CHEI saaba natte. Darkaar-gi matung inna saabada maannakhibagi waa-ni. CHANDAN CHEI asi FISAA TEM gi piksillaba masak adudi natte. Aduga potlam anisi maannabada akaaiba karisu leite. Animak afaba thabak-ta sijinnaba ngaaktani.

DWAADASHA TIKAA

Gouriya Vaishnaba laaining-da laaining parei chetpasingna sijinnaramba DWAADASHA TIKAA (TIKAA mafam TARAAITHOI) haairibasi meecham-sing-gi natte. Laaining lambee-da pukning maraa taakhraba amasung kupna khanglabasingtana sijinnabani. Adubu SRI CHANDAN amasung naakhaang-gi CHANDAN asi DWAADASHA TIKAA-gi manung chande.

DWAADASHA TIKAA asi hakchaang kayaat-ta leiba maru oiba laaifam 12 (taraanithoi) adu masak khangjare amasung maduda karam-karamba Isor lengsinduna leibage haaibasu khangjare haaibagi saakhi pibani amasung laaifamsing aduda leiriba laaising adubu chingsinduna khurumjabani. Madu khangdabasing-gi natte. Laaifam 12 amasung laaifam-sing aduda leiba laaising adu makhaada pijari-

1. Laaibak – Kesab
2. Khounaao – Govinda
3. Thamoi – Maadhavendra
4. Khoidou – Naraayan
5. Thabaak (yet) –Vishnu
6. thabaak (oy) – Sri baaman
7. Paambom (yet) – Madhusudan
8. paambaom (oy) – Sridhar
9. Naakhong (yet) – Sri Bikram
10. naakhong (oy) – Risikes
11. Nang-gan – Padmanaava
12. Khwaang - Daamodar

LAANNA SANDOKPA

Hindu laaining-gi marol naaiba athuppa waarol-sing asi meecham amana khangba ngamde. Marol kayaa naaikhraba athuppa waarol-sing adu khangdabasingna bhaab taadaduna laanna sandok-i. Rasagya famthol-da famliba adusu esei hanba ojaa adusu ayaambana khangnade. Saastra neinariba Baamon nattraga atei pandit kayaanasu khangde. Khangdrabanina khumba ngamdre, ngamba saanaba hotnabada kaatuk-kaaran haaijinduna khangjaningliba mee adubu makok ngaaohalle amasung laanna lamjingle.

CHANDAN THINBAgi mataangda laanna sandorakpa
Meetei-na matam ama Gouriya Vaishnaba laaining asi param chumna amasung laaining parei chetna ningba yaaoramlabasu houjikki laai thaajadaba amasung thawaaigi maramda thousaadabasingna marol naaiba athuppa waarol-singdu khangdre. Madugi khudong chaaba louraga Meetei ipaa-ipugi paringda amuk hanba paambasingna Hindu-gi chatnarol-sing asi Meetei maanghannabani haaibagi maram kayaa puthokle. Khanglabadi haairoidabadu khangdrabanina haaijille. Aduga khangdrabanina ataaba kaangbunasu maannaba haaiba aduda chumlaboi ningladuna thaajare.

TEM asi thengba yaade. TEMna thengba-bu norokki tin ollagadabagum araanba waari kayaa sandokpire. Aduga asigumba thengba yaadaba (thengbada han ollagadaba/norok taaragadabagum laanna sandoklaba) potlam asi-gi mawong maanna saaraga laaibakta dwaadash tikaa (‘dwaadas tikaa’-su khangdaba amana maming ama leire haaiduna pansinba) namhallibasi Meetei-bu namthanaba, anam-ahaa chunabani haaijinbire.

KARIGI THILLIBANO

Karigidamak thillibano haaibasigi mataangda waafam ani thorak-i. madudi-

1. Secular oiba waahanthok
Meetei-na akeyy-amou amasung lu-naanbada masaagi oiba top-toppa masak ama chaaokhatna leijarammi. Hindu laaining louruba matamda Hindu-gi hourakfam aduda thinnaba CHANDAN mathin adu changsillakpa matamda henna kalaa-gi oiba mawongda semdoktuna Meetei-gi oiba matouda uhanba ngamkhi. Hourakfam-ga oiriba asiga maannade. Maannadabagi maramdi sakfam maannadaba asigini.

Meetei-di naakhaang nammi aduga naaton pang-i. Hindu laaining lourakfam-gi laai machaa-masu oibasing aduna naaton tummi aduga naakhaang tong-i. mayaang machaa-singdu Meetei-na laai-gi machaa-masu oina louruduna fajana urui amasung madu maannaba masaabu leitengba paamlammi. Mataang asida MAKEYY-UP-ki ‘light and shade’ ki waafam ningsingba yaai. Chandan asi ‘light’-ni aduga masina akutpa mafambu tongkhatna uhalli. Maton huithahalliba aduna apangba naaton adu kharamakhei tumna uhalli. MAKEYY-UP-ki knowledge leirabadi waafam asi henna mayek senggani.

Makeyyy semlaba maaithong asi-na nouba, henna bhakta Vaishnaba oiba matou oihanduna maalem asida top-toppa masak ama oina saktaaklak-i. Maalem-sida Meetei-gi saktam-si top-top-na chongthokhallli aduga khwaaidagi fajaba-singgi manung chalhalli. Masi Meetei-na MAKEYY-UP (akey-amou) gi kham thengna thaak waangba waakhal leijarambagi afaba khudam-ni. Pisum ani kaarakki makhaa-da tumthahallaga naakhaang-gi amuk pikna houraga chaaothokhanba amasung huithahanba asi makey sembada yaamnamak lupthaba pukning leiba kaanglup amagi khudamni.

CHANDAN THINBA asina Meetei-bu fajahanba asigumna prithibi-gi atei-na fajou haaiba yaade. Masi Meetei-na Meetei-ga chaana-chunana keyba heibagi khudam-ni. Meetei-da tillakhiba NONGCHUP HAARAMgi mee-singna singlup pullabada makhoisu chandan thillak-i adubu MEETEI-na thillaga fajaba amasung pakchaba adugumnadi pakchahanba ngamde.

2. Spiritual oiba waahanthok

Gouriya Vaisnaba laaining houdokpiramba Sri Cheitanya mahaaprabhu amasung mahaakki loina tinnakhiba manaaisingna CHANDAN thillammi. Tunglamchat-ta laaining liaison-gi luchingbasingsu machaa-manaaisingga loinana CHANDAN THINBA asi tangaai fadaba oirak-i.

non Manipuri Vaishnab singna thinba CHANDAN
Khaa Bhaarat-tasu CHANDAN THINBA asi chatnei adubu thinbagi mathin adudi maannade. CHANDAN THINBA asida SRI KAABA asi makhal anida fang-i. makhoidudi ‘Y’ maanba amasung ‘U’ maanba. ‘Y’ maanba mawong asina Siri Vishnu-gi paada (sanaa thambaal-gi masak oiraba khongyaa) anini haaina waahanthok pi aduga ‘U’ mawong-gi asina Sri Vishnu-gi paada ama-ni haaina lounei.

Chandan asi laaifam-gi asengba leibaak aduni haaina thaajanei aduga TIKAA oina laaibakta thillabadi madu KESAB bu ningjabani. Amarom-da OM gi leifam oiriba CHHATCHAKRA-gi manung chanba AJNACHAKRA adugi leifam taakpani, Madu khanghanbani, tambibani. Sri Vishnu-gi sanaa thambaal-gi masak oiraba khongyaa aduna sokpiramlaba leibaak adumak laaibak asida namjaduna tollabadagi tollaba pumnamaktagi atonba manaai bhakta adu oiba tambibani. Taaibangpaan-da tollabasingdu ISORna henna mamal leina lou-i. Meetei-na SRI CHANDAN thinba asi ‘Y’ maanba mawongda khara henna naksillaga semdokpa masakni.

KUNDALINI na tambiba thonglon taruk amasung hakchaang-da leiba laaifam-sing adu khangdrabadi karigi CHANDAN THINBA asi maru oiribano haaiba khangba ngamloi.

Vaishnaba-sing-na maru oina Manpuri Gouriya Vaishnaba laaining chatpa-singna SRI kaariba aside IBUNGO amasung IBEMA anigi masak-ni. Aduga naakhaang-da thilliba asina akatpot oiriba leiraang asini. Naakhaang-da thilliba asi makhal ahum-da fang-i. makhoi adudi-

1. Khongnaang manaa
2. Thambaal lei-gi leinaa
3. Leihaao lei-gi leinaa

Haairiba manaa amasung leinaa asi oina naakhaangda yeklaga IBUNGO amasung IBEMA anida sebaa changjabani.

WAAROISIN

CHANDAN THINBA haaibasi mapaanthong-gi amasung nung-gi oiba waahanthok leijaba Gouriaya Vaishnaba laaining chatpa Meetei-gi fajaraba chatnabi amani. Chatnabi asina laaining-laaison-ga mari leinahanbaga loinana makey sembada thaak waangna hei singlambagi mating adu maalemda uhanba ngammi. Meetei-na mapaan lamdagi tongaan-tongaanba chatnabi kayaa lousillaga eikhoigi haannagi oiba masakka punsinnaraga prithibee-da leitaba top-toppa masak ama semgatpa ngammi. Semgatliba aduna haanna leijaramba adudagi henna fajahanba amadi henna artha leihanbasu ngammi. Masidi yaamnamak hei-singba amasung tamjaningaai oina chaaokhatlaba kalaa-gi magoon yaaojaba meeyoi furup oirubagi ngamabani haaibasini.

CHANDAN THINBA asida sijinnaba CHANDAN CHEI haainasu khangnaba SRI CHEI asi yaamnamak hei-singjaba kaanglup amana puthokpa makey sembada sijinnaba khutlaai amani. Masigumba creative mind chenba kaanglup ama Meetei-na oirambasi henna chaaothokchaningaaini. Aduga asigumba CHANDAN CHEI asiga maannei haaina pannariba FISAA TEM asi sijinnaramba ching lemlaba kaanglup ama Meeteina oijarambani. Masaagi tangaai fadabasing mapung faahanjanaba hotnabada FISAA TEM nachingba puthorakpagi waakhallon chenba Meetei haairiba kaanglup asi thoidokna khumaang chaaosinjaramba furup amani. FISAA TEM gumba mamal leiraba khutlaai puthoklamba furup adugi machaa-masusing adu chaaothokchaningaaini.

6 comments:

  1. Hodamba, Puwarigi warising neinaraga waireng ebiu mathong maram khangdana adomna pange eda eshinlaga hekta chatnagadaba nate. Chandan thinabagi damakta TEM gi maong manna Chandan asin thinana sagadaba nate. Shatidas Gosai na Meetei eikhoi bu anama aha chunanabana Fanek Firol sabada sijiaba asi sijinahanlam bani.

    adomgi wakhanlon asi fanabu khanlababi Aphaba ngaktani haiba wakhanol gi paeing da eba waireng amani manung huta madugi maram khangna eba nate.

    Matam amada Ningthoug gi yathang matung eena Hindu laining amadi Puya Mei thakhi haibasidi nahak na soidana yaramgani haina khanli masiga eroinana ningthou panlingei matamba kari karam ba manongda ningthou singna makhoi gi pangal shakti makhal makha kaya gi lambi sa sijinei haibasi lanlaroidaba puwarina khudam ni masi keikhoi gi kangleirol khunai khantagi taa nate masi ningthouna leingakta malem na su yanaraba wapham amani haina khanli.

    adomna mathong maram khangdaba waireng asi ebagi damakta PEISA kaya lou e? Kangleipaak asida kari karamba thoudok wathok akaya thok khare haibasi adom su khangliba natara?

    Laining laishon haibasi NAMJA MATHEK NAMTHEKNADUNA AREIBI PANGAL sijinaduna laimin louhangadaba nate. masigumba thoudokk wakhao eikhoi gi puwarida thok lhiba leire hairagadi marik chumna thigatlaga waireng egadabani, "Nunngshit sitana Una leng ba hounade" adom khantagi oiba ASSUMPTION tana meeyam bu aranba maongda langjing naba hotnabadi yamna aranba oigani amadi MITHIBONG MITAMBAL GI MINGTHOL SU FANGANI ningshing bi u.

    ReplyDelete
    Replies
    1. laanna sandokpasing-da achumba paaokhum ama eina piri. masimakna heeramsida achumba masak khanglaknabagi maram oirabadi irubagi afaba mahei leire haaibasi ei-gi achetpa thaajabani.

      Delete
  2. ei Christn in eina Meetei Amadi Gouriya Anigi marakta chayetnaba ama leihallaga Christn changhannaba hotnajari....mayambu

    ReplyDelete
  3. ...hodamba nangbu meetei thagatliro hindu gauriya kalliyo....mayang macharo nangbu..moigi macha msuro...sandidas na kari aphab ataouramge...

    ReplyDelete
  4. Nawa loude nangi warise Hodamba.... Lamdam c nakhoigumba lairik leisu heiraba kayana awot apa saba leptri. Iramdam ashibu mahabharat ta yaoba manipur duni haiduna yamna manna manna esillamba kayasu tapna tapna achumba adu sabak faktuna khangnarakli...apangba khangjadaba kayabu nakhoigi namthakki lei pareng ama semduna huknaba hotnaba leppiro. sum henjillakladi singeibak chanarakkani. christian chatpa nangdi christian gi adum neinajou heipa amuk sarakkanu. oktaba oktabi gi macha masu ningba noina swaida ahei apa amuk saraklanu.

    ReplyDelete
  5. Akhang aheisingna sri chandangi hourakpham karamba hindugi puranda yaobage amadi kari warida yumpham oibage haibirakladi nungaijagani.

    ReplyDelete