Wednesday 25 December 2013

LARALA SAANGNU SAAFABI-na NONGPOK EREIMA onkhibagi waari

Meidingu Tabungba asi Meidingu Telheiba (1335 - 1355) na Meetei Leima Sanarembi da pokpani. manaao Sanaayaangnu kouba ama lei.

mapaabungna nonggaaraba matungda mahaakna ningthou fambaal fanggadabadu matonTonaaba-na angam-athou kharaga loutunaraga namduna Meetei ningthou fambaal kaakhi. fambaal hek kaabaga mayaamba-gi machaa-singna ningthou khubam mullakkadra chingnabadagi haatnaba sarou tourakkhi.

Meepaairabi Leimaren Sanarembi-na machaasingbu puduna Chingdaai Taangkhul Khullaakpa-gida changjafam louduna lotlaga leikhi. asumna chahi mangaa lotlaga leiringei Khullaakpagi machaanupi Larala Saangnu Saafabi-ga Tabungba-ga nungsi mari leinarakkhi.

Tabungba-na Meetei ningthou fambaal kaarabadi Saafabi-bu leimarel famthol haapkani haaiduna waasaklammi. madu taabada Saafabi haraaojarammi. mahaakna mapaabungda waarol adu khanghallammi. Khullaakpa-su kanaa khanghandana haraaojarammi.

Saafabi-na mapaabung-da Tabungba-bu meetei ningthou fambaal hanjinnaba hotnabiyu haaina taknarammi. mapaabung Khullaakpa-nasu waafam adu mahaakki chingmee maroi-manaaosingga taanarammi. khudingmakna amatta oina yaanarabada khanghoudanaTonaaba-gi mathakta laandaarammi. maduda Tonaaba maaithiraduna chenkhi.

Meidingu Tabungba-na 1359 da fambaal hek kaabaga mamaa ibema Sanarembi-da mahaakki nungsinajabi masaanou Larala Saangnu Saafabi-bu leimarel famthol haapke haaiduna taknarammi. Mamaa ibema-na angam-athou, akhang-ahei kayaaga taanabada marou chaaoba maton Tonaaba-na amuk hanna khubam paamduna laandaarakpa yaai haaina chingnabadagi kanjanaba maram oina Tabungba-gi mawaa amatta taadana/loudana matamdugi khutkan paanggallaba Angom ningthou-ga taanaraga machaanupi Lamfelngambi-bu luhongduna louraga Meetei leibaak-ki Leimarel famthol haapkhi. Angom-gi mapaandagi Meetei leibaak ingna chikna paanba ngamkhi. Tabungba-na Lamfelngambi-da Laairenba amasung Punsiba pokkhi.

mamaa ibema Sanarembi leikhidraba tungda Tabungba-na Saafabi-gi khonggul leehallubada masaana yaadana Chingsong ningthou-da thaajakhiba adugi paao taarammi. Taangkhul-singna Tabungba-da paangkhiba mateng adugi onna teinabada Angom ningol loukhibagi laman khumnaba hotnabadasu Saafabi-na yaadaduna laman khumhankhiba pumnamk khanglaklammi.

Meidingu Tabungba-na masaanou-bu uningduna loipot kaarakpa matam amada Chingsong ningthou-bu kousinduna mahaakki nupi-ga loinana Meetei leibaakta laakpinaba chaakkourammi. chaakkouba laaktuna unaraba amasung numit humni leiminnaba adudaTabungba amadi Saafabi anigi nungsinaba adu pumnamakna khangba ngamlammi. makhoina ahing-gi achikpada kanaa khanghandana unaringeidasu Chingsong ningthou-na ukhirammi.

khudakta laman khumba ngamdaduna mareibaak youkhraga lounam touduna haraaoba utlaga meetei ningthoubu-su leimaren-ga konnana Chingsong ningthou-na chaakkourammi. adubu Lamfelngambi-di mapuroiba-na Saafabi-ga nungsinarambagi paao taabadagi waarouduna masaa ngamde haaiduna leithoklaga leihoukhi.

chaakkouba aduda Chingsong haao kaangbu asina lounam touduna Meetei ningthou haatnaba hotnarammi. mayaam punna chaak chaaringeida awaatpa haappa changlakpa saaraga tunglom-dagi thaangna thinduna manaai Akaangjaamba-ga konnana MeidinguTabungba haatkhi, ateibuna punduna thamkhi. meidingu-gi akakpa makok adu faan amada thamlaga haaoyaam-singna mei thaaduna jagoi saaraga haraao-mathoi kaakhi.

asomda, Saafabi-na haraaoba aduda lonna mayaamgi thaknaba yu-da mayaak kanba yaai haapchinduna khudingmakpu pangthahallammi. mayaamna asibagum taaduna leiringeida meetei angambasingbu thaadoklaga masaabi-gi kaklaba lurel adu sam-da haaplaga manam-da poduna meetei leibaak tamna laakkhi.

Saafabi-na masaabi-gi akakpa makok adu Meetei Leimarel Lamfelngambi-da sinnarei. madu ubada ningthoukon adu meekap meeraaokhol-na nillammi. mayaamna kapnaringeidaSaafabi-di mafamdudagi naanthorakkhi. mahaakna chatkhibadu kanaasu unahoudre.

Saafabi-na mapaamda nattraga mapuroiba-gi leibaakta amuk handaduna Pukhaao turel-gi hiden-da kumlaga masaabi Tabungba-gi heinaa matung inkhi.

Meidingu Tabungba-na leikhidraba tungda majaa ibungo ahal Laairenba-na 1394 da meetei ningthou fambaal kaai. mahaakna ningthou fambaal kaabaga mapaabung haatkhibagi laman khumba oina laandaaraga Chingsong ningthou-bu haatkhi. mapaabung-gi heinaa matung inkhraba mamaa sakpi, Meetei leibaak amasung leibaak ningthou-gidamak mapunsi katthoktuna laakkhrabi, pukchel chaaobi Larala Saangnu Saafabi-bu laairembi amani khanduna NONGPOK EREIMA mingthonduna meeyaamna mahaakpu iraatpa houhankhi.

PUNSI-GI CAREER SEMBA: APAAMBA MAAIYON



  1. Accessory and Jewellery Design
  2. Advertisement
  3. Air hostess
  4. Beautician
  5. Biotechnology
  6. Business Management
  7. Career as an Airman
  8. Career as Assistant
  9. Career as Commercial Pilot
  10. Career in Architecture
  11. Career in Banking ( Officer cadre
  12. Career in Banking (Clerical cadre
  13. Career in Defence Services
  14. Career in Fire Services
  15. Career in Forestry
  16. Career in Museology
  17. Career in Packaging Technology
  18. Career in Paramilitary Services
  19. Career in Shipping Industry
  20. Career Opportunities in ONGC
  21. Careers as Typist/Steno
  22. Careers in Home Science
  23. Careers in Indian Railways
  24. Careers in Marine Science
  25. Careers in Medical Transcriptionist
  26. Chartered Accountant Music
  27. Chartered Financial Analyst
  28. Company Secretary
  29. Cost and works Accountant
  30. Engineering
  31. Fashion design
  32. Foreign Languages
  33. Homeopathic & Ayurvedic Medicine
  34. Hotel Management
  35. Indian Air force
  36. Indian Army
  37. Indian Forest Services
  38. Indian Navy (Commissioned Officers
  39. Indian Navy (Metric Entry scheme
  40. Information Technology
  41. Interior Design
  42. Jobs in Forestry
  43. Journalism
  44. Law
  45. Leather Technology
  46. Library Science
  47. Medical Representative
  48. Medicine (Allopathic)
  49. Merchant Navy
  50. Modeling
  51. Nursing
  52. Orissa Civil services
  53. Photography
  54. Spatial Design
  55. Staff Selection Commission (Combined Metric level
  56. Staff Selection Commission (Graduate level
  57. Teacher-ship in School
  58. Tourism and Travel
  59. Union Public Service Commission (Civil Services Examination 

MISS MANIPUR CONTEST paangthokpana kari kaannabage?

Miss Manipur 2011 gi Contestant-sing

MISS MANIPUR CONTEST paangthokpana khwaaidagi kaannaribasi Manipur-da leiminnariba tongaan-tongaanba furup kaanglup-ki ningol-singna fambaak amattada punminnaduna AMATTA OIBA-gi nungsi-paaojel sandokpa amasung henna mari chetsinhanba asini. MISS MANIPUR CONTEST asina lamdam asigi INTEGRATION-da thoudaang louba ngambagumna atei CONTEST amattana louba ngamde. mityeng asomdagi yenglaga haaiba yaabadi MISS MANIPUR CONTEST asi Manipur leingaak-ki Woman and Child Welfare Department-na lamdam asigi woman organisation-singga pullaga faaoba sinminnaba chumgani haaibasini. award-ki senfam asisu lupaa laakh 5, 3 amasung 2 touduna piba yaai haaibasini.

panjakhriba maram asigi mathakta atei maru oi haaina khanba, maalem-gi oina yaanaraba mityeng 10 khak  makhaada thamjari. makhoi adudi-

1. Infotainment

Haraao-tayaambagi kummei oina sillaga drug sijinnaba, nupi angaangda nattaba lamchat chatpa, angaangsingbu thabak sijinnaba, angaang haatpa, lu-henna leiba, paambei leijadabasingda mateng piba, laaining-laaisol-da pukning luppa, saanti puraknaba asinachingba social issue-sing kayaa-gi paaojel meeyaamda youhannaba hotnei. Amusement-ki khutthaang-da Education amasung Instruction kayaa ama MISS MANIPUR CONTEST ki khutthaangda youhanba ngammi.

2. Talent-pu mamal henna leihanba

ningol machaa amagi punsida loinajarakpa talent-sing adu meeyaam maangda utthokchabaga loinana masaagi tunglamchat ama semjanabagi khudong chaaba leihalli. Ningolsing-gi self-confidence, charm, talent, communication skills, physical fitness, intelligence and high self-esteem oiba matou-sing adu utthokchanabagi mafam MISS MANIPUR CONTEST asina pibi.

MANIPUR-gi manungda ningolsing-gi oina khwaaidagi chaaoba HENDAANNABA ama oibana MISS MANIPUR CONTEST asi ningol machaa-sing-gi punsida khwaaidagi lemjanafam oiba fambaak amasu oiribani.

3. Employment-ki khudong chaaba

Miss Manipur da saruk yaakhibasingbu tongaan-tongaanba makhal-gi employment assignment kayaa fangba yaai. Advertising business amasung Public relation-gi thabakta achouba thong ama haangdokchabani. Film amasung fashion-gi taaibangda makhaa taana chatchakhinaba maramsu oihalli.

4. Ateida afaba ithil piba

ningol-singna sak fajabata nattana mahei-masing heiba amasung masaagi matik-magun leijaba oiraknaba hotnabada MISS MANIPUR CONTEST asina achouba ithil pi. Tumduna leijaramba ningol kayaagi pukning ihul kayaabu yakaaihanduna masaabu masak taakchanabagi amasung mating adu utthokchanabagi taanjaa fanghanbi.

5. Thaksi khaasi tambi

HENDAANNABA asida saruk yaagadaba Sakhenbi-singna punna leiminnaduna, thabak amattada punna touminnaduna amana amada nungsi chaannana amasung haraao-tayaamna leiminnabagi thaksi khaasi naaiba masak adu tambi. Ateibu luna touba, pumnamakpu ikaai khumnaba haaiba thougallon-su tambi.

6. Naat-pu yokkhatli

Western culture-na namhatpiraklaba matam asida manaatki oiba fijol set-chaahanduna naat-ki oibasingbu henna mamal leihannaba amasung yokkhatnaba hotnei. Masiga iroinana ningol-sing-gi contemporary life amasu masak khanghannaba hotnei.

7. Lambi taakpi

Bhaarat-ki amasung maalem-gi oiba fambaakta chatchaba yaanaba eikhoigi ningol-singda lambi taakpi. Maalem-gi oiba thaakta punsi hingnaribasingdagi eikhoisu chaang hanthaba natte haaiba khanghanbi.

8. Fambaak sembi

MANIPUR-gi ningol-sing-gi oiba HENDAANNABAgi khwaaidagi chaaoba fambaak adu sembi. MISS MANIPUR CONTEST yaaoduna MISS MANIPUR oiba haaibasi khwaaidagi ching lemjaraba mingthol amani. Masibu fangningdaba ningol machaa leite. Aduga MANIPURda taannariba HENDANNABAsing asida MISS MANIPUR CONTEST asina khwaaidagi achoubani amasung pumnamakki mityeng CONTEST asida leibani.

9. Fajababu henna mamal leihalli

‘beauty for a cause’ nattraga ‘beauty with a purpose’ nattraga ‘beauty for a purpose’ haaiba theme asida prithibee-gi oiba Miss Contest paangthoknabani. Masida MANIPUR nasu saruk yaasinbani. MISS MANIPUR-gi theme na ‘Beauty for peace and Compassion’ haaibasini.

10. Afaba Khunaai ama sembada thoudong-i

ningol-sing adubu mamaa-mapaa amadi imung-manungna karamna naaoyok naaokollakpage haaiba masak taakpaga loinana ningol-sing aduna tunglamchatta afaba mamaa ama oiraknaba lambee yaatpi. MISS MANIPUR gi mingthol fangba haaibasi araaiba thabakti natte. Ningol pumnamakki maraaibaktasu leite.

waaroisin

Wardrobe malfunction-gi victim oihallaga nupi lup 17 na thingjinkhiba MISS MANIPUR CONTEST adu amuk paangthokhanbana mathakki heeram-sing asida kaannaba fanghallambani. adubu thingjinkhiba asina kaannaba-sing asi maanghalle haaiba mayek sengle. amuk hanna paangthokhanbana achumba khongthaang oigani haaiba thaajari.

Tuesday 17 December 2013

দিসেম্বর ২৫: খৃষ্টমাস অমসুং যিসু পোকপা নুমিত


দিসেম্বর ২৫: খৃষ্টমাস

দিসেম্বরগী তাং ২৫ মালেমগী মীপূম অয়াম্বনা খৃষ্টমাস হায়না অচৌবা থৌরম পাঙথোক্নৈ থৌরম অসী পাঙথোক্নবগীদমক্তসু লৈবাক অয়াম্বনা লোয়শঙ কানদে, লৈবাক্কী লোয়শঙশিংসু ছুটি থায় খৃষ্টমাস অসী যিসু খূষ্টগী মপোক নুমিতনি হায়নসু ময়াম্না খঙনরি নুমিত অসীদা মীপূম খূদিংমক হরাও তয়াম্মিন্নৈ, অমনা অমদা য়াইফ-পাউজেল পীনৈ অহনবা ফি-রোল শেত চাদুনা চতথোক্নৈ নীংনশঙ (চর্চ) তা নীংশিং থৌরম পাঙথোক্নৈ থাগত ঈশৈ, হরাও তয়াম্বা ফোঙদোকপা ঈশৈ, যিসু পোকপগা মরী লৈনবা ঈশৈ অমসুং বাইবলগী পরেং কয়া মানা-মানা ঙম্বা মওংদা শক্নদুনা অমসুং পাথোক্নদুনা নুমিত অসীবু ঙাক্নৈ শীংলূপকী অহল লুচিংবা পাষ্টরনা যিসু পোকপগী মরমদা ৱাপাউ শন্দোক্তুনা নুমিত অসীগী মরু ওইবদু অমুক হন্না নীংশিংই৷ শীংলূপকী থবক লোইরগা ইমুং অমনা অমবু কৌনদুনা অহাউ-অথুম, মথেল-মকোইনচিংবা চামিন্নৈ৷ পূম্নমক অসীগী ময়োল অসী ইবুংঙো খৃষ্ট যিসুদা ওই৷ ইবুঙো খৃষ্ট যিসুদা য়ূম্ফম ওইদবা খৃষ্টমাসকী থৌরম অদুদি অরেম্বনি৷

‘খৃষ্টমাস’ হায়বা ৱাহৈ অসী খৃষ্ট চহী ১০৩৮ অদুৱাইদা অহানবা ওইনা শীজিন্নবা থেংনখি৷ মসী ‘খৃষ্ট’ অমসুং ‘মাস’ হায়বা ৱাহৈ অনী অসী পূনশিন্নরগা শেম্বনি৷ অপূনবা অর্থনা ‘থাউ নোইবিখ্রবা/হৈবীখ্রবা অদুবু নীংশিংবা থৌরম’ হায়বনি৷ তৌবগীদি খৃষ্টমাসকী থৌরম অসী যিসু পোকত্রিঙৈদগী চতনরকপা কুম্মৈ ওইনা লৈরম্বনি৷ মতমদুদা অতোপ্পা লৌরোক কুম্মৈ ওইনা লৈরম্বনি৷ কোন্নথংদা, অখঙ-অহৈশিংনা যিসু পোকপা নুমিতকা মরী লৈনহনখিবনি৷

নুমিত অসী পাঙথোকপদা নোংপোক অমসুং নোংচূপ অনীগী মতম খেন্নবা লৈরম্মী৷ নোংচূপকী থাজবশিংনা দিসেম্বর ২৫ দা পাঙথোক্লগা নোংপোককী থাজবশিংনা জনুৱারী ৬ তা পাঙথোক্নরম্মী৷ হৌজিকসু মফম খরদা পাঙথোক্নবা লৈরি৷ অদুম ওইনমক, মালেমগী ওইনা য়ানরিবসি দিসেম্বর ২৫ অসীদা ওইরে৷ দিসেম্বর ২৫ না খৃষ্টমাসকী নুমিত ওইনা লৌরগা জনুৱারী ৬ ফাওববুনা খৃষ্টমাসকী মতম (সিজন) হায়না লৌনদুনা থৌরম পাঙথোক্নবা অসী অয়াম্বা মফমদা চতনরি৷

যিসু পোকপা নুমিত

কনা অমত্তনা যিসুগী অশেংবা মপোক নুমিত হায়বা ঙমদ্রি৷ হীরম অসীদা অখঙ-অহৈ কয়ানা তোঙান-তোঙানবা মতম অমসুং নুমিত পী৷ হৌজিক-হৌজিক য়ানদুনা চতলিবা দিসেম্বর ২৫ অসী যিসুগী মপোক নুমিত ওইফম থোক্তে হায়না প্রমান পীবা থিজিল্লোয় কয়া অমসু লৈ৷ অদুম ওইনমক, লৈখাই অমা তানদ্রিবা ফাওবদি ঐখোয়না দিসেম্বর ২৫ অসী ইবুংঙো খৃষ্ট যিসুগী মপোক নুমিতনি হায়না লৌখিগনি৷

যিসু পোকপগী ৱারী

যিসু পোকপগী ৱারী অসী অশেংবা বাইবল’ শাস্ত্র অসীদা ময়েক শেংনা য়াওই৷ মাত্থি ১: ১৮-২৫ তা ৱারী অসী মখাগী অসুম্না লীরি-

‘‘যিসু খৃষ্ট অসী মতৌ অসুম্না পোকখি, মহাক্কী মমা মেরী অসী যোষেফকা ৱারোইনরগা, মখোয়গা লৈমিন্নদ্রিঙৈগী মমাঙদা মহাক অসী থৱায় অশেংবগী মপান্না মীরোল্লে হায়বা খঙলে৷ অদুবু মহাক্কী মপোরোইবা যোষেফ অসী অচুম্বা চতপা মী অমসুং মীয়ামগী মাঙদা মহাকপু পান্দম ওইহন্নীংদবা মরম্না যোষেফনা মহাকপু লোন্না থাদোক্কে হায়না খল্লম্মী৷ অদুবু মহাক্না ৱাফম অসী খল্লিঙৈদা, য়েংঙু, ইবুংঙোগী দুত অমনা মহাক্কী মমঙদা উহনবিদুনা হায়, ‘দেবিদকী মচা যোষেফ, মেরীবু নহাক্কী নুপী ওইনা লৌবা কিগনু, মরমদি মহাক্না মীরোল্লিবা অঙাং অদু থৱায় অশেংবদগীনি৷ মহাক্না মচা নুপা অমা পোক্কনি, অদুগা নহাক্না মহাক্কী মমিং যিসু থোনগদবনি, মরমদি মহাক্না মহাক্কী মীশিংবু মখোয়গী পাপতগী কনবিগনি’৷ ৱা তাকথোকপা অদুগী মপান্না ইবুঙোনা হায়খিবা অদু থুংননবা পূম্নমক অসী থোক্লরেঃ ‘য়েংঙু লৈশাবী অশেংবী অদুনা মীরোন্দুনা মচা নুপা অমা পোক্কনি, মহাক্কী মিমং ইম্মানুয়েল কৌগনি’ মসীগী অর্থদি ‘ঐখোয়গা লৈমিন্নবা ঈশ্বর’ হায়বনি৷ যোষেফনা তূম্বদগী হৌগতলগা ইবুঙোগী দুত অদুনা মাঙোন্দা য়াথং পীখিবা মতুং ইন্না মহাক্না তৌখি, অদুগা নুপী অদু মহাক্কী নুপী ওইনা লৌখি৷ অদুবু মহাক্না অহানবা মচানুপা অদু পোকত্রিবা ফাওবা ফমদিন্নরমদে, অদুগা যোষেফনা অঙাং অদুগী মিং যিসু থোনখি৷’’
 

পোকত্রিঙৈদগী হৌনা যিসুগী মরমদা শাস্ত্রনা ফোঙদোকপীখি

যিসু পোক্ত্রঙৈদগী হৌনা মহাক পোক্কনি হায়বসী মাঙজৌননা ফোঙদোকপীখিবা লৈখি৷ অরিবা ৱালেপ্নবগী লাইরিক যিশাইয়া ৭: ১৪ দা হায়দোকপীরম্মি ‘য়েংঙু, লৈশাবী অশেংবী অদুনা মীরোন্দুনা মচা নুপা অমা পোক্কনি, মহাক্কী মমিং ইম্মানুয়েল কৌগনি’৷ হায়রিবা ইম্মানুয়েল অসী মথক্কী পরেংশিংদা ‘ঐখোয়গা লৈমিন্নবা ঈশ্বর’ হায়না ৱাহন্থোক পীখ্রবা অদুনি৷ লাইরিক অসীমক্কী পন্দুপ ৯ ৱাহৈ পরেং ৬ অমসুং ৭ তা অতৈসু হায়রম্মি ‘মরমদি ঐখোয়দা অঙাং অমা পোক্লে, ঐখোয়দা মচানুপা অমা পীবিরে, মহাক্কী লেংবান্দা লৈঙাক সাসন লৈগনি, মহাক্কী মমিং কৌগনি অঙকপা, পাউতাক পীবা, মতিক চাউবা ঈশ্বর, লোম্বা নাইদবা ইপা অমসুং ঈংথবগী নিংথৌ’৷

যিসু পোকপগা মরী লৈনবা থৌদোক খরা

১. লৈশা-লৈশানা মেরীনা অঙাং অমা পোক্কনি হায়রবদা মদু করম্না ওইথোক্কদগে হায়না হংবা াহংগী পাউখুম ওইনা স্বর্গদুতনা মেরীদা ফোঙদোকপীখি লুক ১: ৩৫ দা ইরি, ‘থৱায় অশেংবনা নহাক্কী নথক্তা লেঙথবিরক্কনি অদুগা ৱাংথোইরবা অদুগী পাঙ্গলনা নহাকপু লুমশিনবিগনি, মরম অদুনা পোক্কদৌবা অশেংবা অঙাং অদু ঈশ্বরগী মচানুপা কৌগনি৷

২. মীথুংশঙদা মখোয়গী লৈফম লৈরমদে, মরম অদুনা যিসু য়াউশঙদা পোকখি লুক ২: ১-৭ দা হায় ‘মতম অদুদা অসুম্না থোকখি, তাইবংপান্দা লৈবা মী খূদিংমকপু মশীং থীগদবনি হায়না কৈশার আগষ্টসনা য়াথং অমা পীখি৷ মসীগী মীকোক থীবা অসী কুরিনিনা শাইরিয়াগী লৈঙাক মপু ওইরিঙৈদনি৷ অদুনা মী খূদিং মাগী-মাগী শহরদা মিং ইখতনবা চতনরম্মী৷ যোষেফসু গালিলগী নজারেথ খুংগংদগী জুদিয়াগী লমদা, বেথলেহম কৌবা দেবিদকী শহরদা কারকখি, মরমদি মহাক দেবিদকী শাগৈ অমসুং ইমুং ওইরম্মী৷ মহাক্কা ৱারোইনখ্রবী মীরোল্লিবী মেরীগা মমিং ইখতনবা মহাক্না মফম অদুদা লৈরিঙৈদা মেরীনা অঙাং উনবগী মতম ওইরম্মী৷ অদুগা মেরীনা মহাক্কী অহানবা মচানিপা অমা পোকখি, অদুগা অঙাং অদু ফি অমনা য়োমশিল্লগা মহাকপু সবম অমদা হীপহল্লম্মী, মরমদি মীথুংশঙ অদুদা মখোয়গীদমক মফম লৈরমদে৷’

৩. স্বর্গদুতনা অহীং য়ারেক্লিবা য়াউশেনবশিংদা যিসু পোকপগী পাউ ফোঙদোকপীরম্মী৷ লুক ২: ১০-১৪ দা ইরি ‘কিগনু, মরমদি য়েংঙু, ঐনা নখোয়দা মী পূম্নমক্কী ওইগদবা য়াম্না হরাওবগী অফবা ৱাপাউ পুরক্লি, মরমদি ঙসি দেবিদকী শহরদা নখোয়গীদমক কনবীবা মপু অমা পোক্লে, মহাক্তি ইবুঙো খৃষ্টনি৷ মসি নখোয়গীদমক খূদম ওইগনি, সবম অমদা ফিনা য়োমশিনবা অঙাং অমা হিপ্লিবা নখোয়না ফংগনি’৷ অদুগা খঙহৌদনা স্বর্গগী কাঙবু ময়াম্না স্বর্গদুত অদুগা লোয়ননা ঈশ্বরবু থাগত্তুনা হায়রকই ‘খ্বায়দগী হেন্না ৱাংমদা ঈশ্বরগী মতিক মগুন থাগতপা, তাইবংপান্দা মহাক্কী অপেনবা ওইরিবা মীশিংগী মথক্তা ঈংথবা’৷

৪. স্বর্গদুতশিংনা হায়খিবা মতুং ইন্না য়াউশেনবশিংনা য়েংবা লাকখি৷ মখোয়না তাখ্রবা পূম্বা চুম্না উরবদা ঙকখি৷ মখোয়না মসী উরবদা অঙাং অসীগী মরমদা মখোয়না তাখ্রবশিংদু কোইশন শন্দোকখি৷ অতাবশিংসু ঙক্নখি৷ মেরীনদি থৌদোক অদু মপূক্নীংদা থমজিনজখি৷ -লুক ২: ১৫-২০

৫. যিসু পোকপগী থৱানমিচাক উবদা নোংপোক্লোমগী অখঙ-অহৈশিংনা থিরকখি৷ মখোয়না জেরুজলেমদা লাক্লগা হংলবদু মাত্থি ২: ২ দা ইরি ‘যিহুদিশিংগী পোকখ্রবা নিংথৌ অদু কদায়দা লৈবগে মরমদি ঐখোয়না নোংপোক্লোমদা মহাক্কী থৱানমিচাক উরম্মি৷ অদুনা ঐখোয়না মহাকপু খুরুম্নবা লাকচবনি৷’

৬. লাংতক্নরবা হেরোদ নিংথৌনা অথোইবা পুরোহিতশিং অমসুং মীশিংগী ৱায়েন য়াথংগী ওজাশিং খোমজিল্লগা খৃষ্ট পোক্কনি হায়বা মফমগী মতাংদা হংখি৷ অখঙ-অহৈশিংগী পাউখুম অদু মাত্থি ২: ৫-৬ দা ইরি ‘‘‘যুদিয়াগী বেথলেহমদনি’, মরমদি ৱা তাকথোকপা মী অদুনা ইখিবা অদু অসীনি ‘যুদিয়াগী লমদা লৈবা বেথলেহম নহাক্তি, যুদিয়াগী লুচিংবশিংগী মরক্তা খ্বায়দগী তোনবা অদু নত্তে, মরমদি নঙোন্দগী লৈঙাকপা অমা থোরক্কনি, মহাক্না ঐগী মী ইজ্রাইলশিংবু চিংবিগনি৷’’’

৭. অখঙ অহৈশিংনা পোকপদা ঙায়রিবা যিসুবু উরগা খুরমজখি, মখোয়গী লোয়নরকপা লন থুমশিং কতখি৷ মাত্থি ২: ৯-১১ দা ইরি ‘...অঙাং অদুনা লৈরিবা মফম অদুদা লাক্তুনা লেপত্রিবা ফাওবা মখোয়না নোংপোক্লোমদা উখিবা থৱানমিচাক অদুনা মখোয়গী মাঙ থাদুনা চতলম্মী৷ মখোয়না থৱানমিচাক অদু উবা মতমদা হায়নীংঙাই লৈতনা য়াম্না হরাওখি৷ মখোয়না য়ূম অদুদা চঙলকপদা পীক্লিবা অঙাং অদু মমা মেরীগা লোয়ননা লৈবা উরে অমসুং খূ লৈতানা মহাকপু খুরুমজরে৷ অদুগা মখোয়না মখোয়গী লন-থুমশিং লৌথোক্তুনা মাঙোন্দা সনা, কুন্দুরু অমসুং মুরা খূদোন ওইনা তম্লে৷’
 

যিসু কনানো অমসুং মহাক্না করিগীদমক তাইবংপান্দা লাকপীখিবনো

যিসু খৃষ্ট অসী ঈশ্বরনি (যোহান ১: ১, ১৪) ঈশ্বর অদুনা হকচাং পানবা মতমদা মচানুপা ওইনা (গালাতিয় ৪: ৪) তাইবং শক্তম লৌবনি মরম অদুনা মহাকপু ঈশ্বরগী মচানুপা (লুক ১: ৩৫, যোহান ৩: ১৬, ১ যোহান ৫: ২০) হায়না কৌনরিবনি মীতনা উঙমদবা ঈশ্বর অদুনা মীতনা উঙম্বা তাইবং মীওই ওইরকপা মতমদা মচানুপা ওইনা ঐখোয়দা ফোঙদোকপীরবনি খৃষ্টান থিওলোজিনা তম্বীবা ত্রিনিতি (মপা ঈশ্বর, মচা ঈশ্বর, থায় অশেংবা ঈশ্বর)গী মনুংদা যিসু অসী অনীশুবা ওইনা লৈবনি ঈশ্বর মশামক্না ৱা তাকথোকপা পাউখোল্লোয় (প্রোফেট) শিংগী খূত্থাংদা থেংখাঙ নাইনা ফোঙদোকপীখিবা ৱাশক অদু ইবুঙো খৃষ্ট যিসু ওইনা ফোঙদোকপীদুনা চুমহনবিবনি৷

মহাক্না তাইবংপান অসীদা লাকপীবগী মরু ওইবা মরম ময়ামগী মনুংদা তরাখক লৌখতচরি-

১. পাপীশিংবু কনবিননবা লাকপীখিবনি৷ পাপীশিংবু মাঙহন্ননবা লাকপা নত্তে৷ পাপনা মরম ওইরগা তাইবং মীশিংনা ঈশ্বরগীরোমদগী লাপথোকখ্রে৷ নোরোককী লম্বীদা চতখ্রে, থৱায়দা লোম্বা নাইদনা শিখিদুনা ঈশ্বরগিরোমদা হল্লকত্রে৷ মরম অদুনা পাপতা শিখ্রগদবা পাপীশিংবু কনবিনবা লাকপীখিবনি৷ (খৃষ্ট যিসুনা পাপ চেনবশিংবু কনবিনবা তাইবংপানদা লাক্লে হায়বা ৱা অসী থাজবা য়াবনি অমসুং লৌশিনবদা মতিক চাবনি৷ -১ তিমোথি ১: ১৫)

২. পাপনা মরম ওইরগা মাঙখ্রবা ঈশ্বরগী ওইবশিং অদু অমুক থিজিন্নবা লাকপীখিবনি৷ তাইবং মী অসী ঈশ্বরগী মরলনি অদুবু পাপনা মরম ওইদুনা ঈশ্বরগী ওইরম্বা ঐখোয় মীওইবসী অমাঙবা হায়বদু ওইরে, ঈশ্বরগী ওইদ্রে, সইতানগী ওইখ্রে৷ মরম অদুনা মাঙখ্রবশিংদু অমুক হন্না থিদোক্তুনা ঈশ্বরগী ওইহন্ননবা লাকপীখিবনি৷ (মরমদি মীগী মচানুপা অদুনা মাঙখ্রবা অদুবু থিবা অমসুং কনবিবা লাক্লে৷ –লুক ১৯: ১০)

৩. মশাবু পূম্নমক্কী হন্দোকমল (থাদোকমল) ওইনা কত্থোকপীরনবা লাকপীখিবনি৷ (মীগী মচানুপা অদুনা মশাবু থৌগল তৌহন্নবা লাকপা নত্তে, অদুবু থৌগল তৌনবা অমসুং ময়ামগী থাদোকমল ওইনা মহাক্কী থৱায় থাদোকপা লাকপনি৷ -মাত্থি ২০: ২৮)

৪. মপা (ইপা ঈশ্বর) গী অনীংবা অদু পাঙথোকপীরনবা লাকপীখিবনি৷ (ঐনা ইশাগী অনীংবা তৌনবা স্বর্গদগী কূমথরকপা নত্তে, অদুবু ঐবু থারকপা মহাক্কী অনীংবা তৌনবী কূমথরকপনি৷ –যোহান ৬: ৩৮)

৫. তাইবংপানবগী মঙাল ওইবিরনবগীদমক লাকপীখিবনি৷ (ঐবু থাজবা মী খূদিংমক্না অমম্বদা লৈতনবা ঐনা তাইবংপান্দা মঙাল ওইনা লাক্লে৷ –যোহান ১২: ৪৬)

৬. তাইবংপান অসীবু ৱায়েনবিননবা লাকপীখিবনি৷ (ঐনা ৱায়েন্নবা তাইবংপান্দা লাক্লে, মরমদি উদবা মখোয়বু উহন্নবনি, অউবা মখোয়বু মীত তাঙহন্নবনি৷ -যোহান ৯: ৩৯)

৭. ঈশ্বরগী নিংথৌ লৈবাক অদুগী মরমদা খঙহল্লনবা অমসুং তম্বীরনবগীদমক লাকপীখিবনি৷ (ঐনা পাউ শন্দোক্নবা ঐখোয়না অনকপা শহরশিংদসু চতসি, মরম অসীগীদমক ঐ লাকপনি৷ –মার্ক ১: ৩৮)

৮. ক্রোসতা পাং তিংদুনা শিবিরনবগীদমক লাকপীখিবনি৷ (ইপা পূংফম অসীদগী ঐবু কনবিয়ু, অদুবু মরম অসীগীদমক ঐনা পূংফম অসীদা লাকপনি৷ –যোহান ১২: ২৭)

৯. ৱায়েল য়াথং পূম্নমক মপূং ফাহন্নবা লাকপীখিবনি৷ (ঐনা ৱায়েল য়াথং নত্ত্রগা ৱা তাকথোকপা মীশিংগী ৱা অদু মাঙহনবা লাকপনি হায়না খনগনু, ঐনা মাঙহনবা লাকপা নত্তে, অদুবু থুংহনবা লাকপনি৷ –মাত্থি ৫: ১৭)

১০. লাই ফত্তবা সইতান (দিয়াবোল)গী থবকশিং মাঙহন্নবগীদমক লাকপীখিবনি৷ (পাপকী থবক তৌরিবা মী অদু দিয়াবোলদগীনি, মরমদি দিয়াবোলদি অহৌবদগী পাপ তৌদুনা লৈরক্লি৷ দিয়াবোলগী থবক মাঙহন্নবা ঈশ্বরগী মচানুপা অদুবু ফোঙদোকপীরে৷ -১ যোহান ৩: ৮)
 

ৱারোইশিন

তাইবংপানসীদা পাপনা মরম ওইদুনা ঈশ্বরদগী তাইবং মীওইবনা লাপথোকখ্রবদা, ঈশ্বরগী ওইবশিং অদু ঈশ্বরগীরোমদা অমুক হনজিন্নবা মশাবু পাপীশিংগী উশিন ওইনা ক্রোসতা পাং তিংদুনা শিদোকপীননবা ইবুংঙো খৃষ্ট যিসুনা তাইবংপানদা লাকপীখিবা অসীমক থৱায়গী মরীদা খ্বায়দগী থোই হেল্লবা পাউজেল অদুনি৷ পাউজেল অসী তাইবংপানসিদা লৈরিবা মীপূম খূদিংমক্না ফংবা ওইরসনু৷ অসুম্না ঐখোয়বু থাদোকমল পীবিদুনা হন্দোকপা লাকপীখিবা ইবুংঙো খৃষ্ট যিসুগী মপোক নুমিতনা লাকপা অসীদা খূদিংমকপু হরাও-তয়াম্বা ফোঙদোকচরি মতিক মঙাল চাউরবা ইবুংঙো মহাক্কী মরমদা ইরিবা তেনখ্রবা ৱারোল খরা অসী পাখ্রবশিংগী থৱায়দা ঈশ্বরনা ৱা ঙাঙবিবসু ওইরসনু খৃষ্ট যিসুবু কনবিবা মপুনি হায়না থাজবা অমসুং থাজদবা ইচিন-ইনাউ খূদিংমক্না থায়গী লোম্নাইদবা থৌজাল বোর অদু মমল চঙদনা ফংবা ওইরসনু৷ পূম্নমকপু ‘হেপ্পি মেরি খৃষ্টমাস’ হায়বা য়াইফ-পাউজেল অসী পীজরি৷


-***-

Monday 16 December 2013

BURMA-da leiba MEETEI-singda knowledge karamna youhangadage?


Meeteiron-da iba/fangba afaba/maru oiba laairik khara

1. Burmese mayek-ta ithokpiba yaai.
2. Burmese lon-da handokpagi thabak paaikhatpibasu yaai.
3. Burma-da leiba Manipurisingbu Bengali amasung Meetei Mayek tambibagi thouraang paaikhatpibasu yaai.
4. correspondence course-ta MEETEIRON tamnabagi khudong chaaba leihanbiba yaai.

foto- Kyaw Zin Oo

Saturday 14 December 2013

ojaa KHEIRUDDIN leikhidre taabada (14-12-2013)

khallu-khalluraga isaa-na isaa-bu yaamna saaoning-i, kapsu yaamna kapning-i. ojaa-gi pukchel chaaoba thawaai-na okkhidraba, naatei chaakhidraba ei (khoi) bu ngaakpirammu. ojaa-gi naakta chatlamba ngamlamdana hek punsi chuppagi kaainahalli. thawaai asida ningamdabagi mei-na makhol thokna chaak-i. ngaakpiyu ojaa, nachaa oktaba, thaajaba ngaaktaba nachaa-bu ngaakpirammu ojaa.

punsida luna toubirakpa-sing-gi manungda ojaa Kheiruddin-gi ming asi makokta thamba yaai. adukki matik luna toubi madudi waaheina fongdokpa keidoungeidasu ngamloi. ei-na iramda leirangei paaikhatcharamba thabak khudingmakta chaaona paambom tingbikhibani. luna toubikhibagi mathakta ojaana ei (khoi) bu THAAJABIKHIBA aduni.

ahal-singse nongma eikhoibu thaadoktuna chatkhragani khanna khanna unaduna waari-waataai saaba adum ngamhoude. kayaarak plan tou-i adum ngamkhide. ojaa Nabadwip-su chatkhare. waari-likhun kharadang lousilhouge khanna adum ngamhoudare. handakmuk amuk ojaa Kheiruddin chatkhre. achouba ujaao-uren ama tukhibagumbani. mahaakki maramdadi karisu khomjilhoudare. maangjaba asi amuk hanna mensinba ngamlaroi.

asigumba mitkupsing asida isaa-itomta waaroujaba asi khaangba yaamna waai. ningamhoudaba, pelhoudaba, nungaaihoudaba fongdokpa asina pukningda saanti fangu haaiba yaade. ojaa, nachaa-bu ngaakpirammu. ojaa-gi nungsibibadu punsi chuppasima konduna pujahouge. ojaa, nachaa-bu ngaakpirammu.

foto: ojaana hinglingei nongma ojaa-gi mapok numit amada ojaa-gi sanggaaimaktada kaaphouba foto


ojaana ibiramba laairik khara

1. Minok Pirang-gi Mitkup Anidang (seireng,1976) 
2. Shabnamgi Marik Anidang (seireng,1978) 
3. Mukta Khujok Amadang (seireng,1979) 
4. Borak Torban-gi Mahakabya (seireng,1980) 
5. Ningshing Mingsenda (Seireng,1986) 
6. Nongkhong Pareng Wangmada (seireng,1999)

MANIPUR PUWAARI - 2 (Paamheiba-dagi Chahi Taret Khuntaakpa faaoba)




41
PAAMHEIBA POKPA

Meidingu Charaairongba-na masaa-gi chahi 16 surakpada mapaabung Tonsen Ngamba leikhidabana mapaabung-gi mahut sinna famnaairaga leibaak-ki thougal tourak-i. mahaak-na famnaaiba chahi (1689) adumaktada mahaak-ki loinabi Heiraam Chanu leikhide. Matam aduda, mamhaan leimarembi Ponglenkhombi (Meidingu Paaikhomba-gi loinabi)-gi manaainubi amana pokchabi chenglou sakkoi lam youna fajabi Saapam/Saatpam ningol Nungthil Chaaibi koubi ama leimakon-da toina laakpa thengnaduna amaga-amaga sakkhangnakhi. asumna Charaairongba-na pukning khoidaabi Chaaibi-ga yumbaanminnakhi.

(waari amada- Thamoi-thamoi pinabadagi nungsi heiru taakhiduna heiraang mami tamkhrabada YEK thoknabagi louna-leinaba yaadadunasu khaaidoknaba yaadrabada leibaak-ki akhang-ahei, angam-athou mayaam taanaduna Mangaang yek oibi Nungthil Chaaibi-bu Khuman yek onthoklaga Khayoiron Saapam Chanu Nungthil Chaaibi haaiba ming ollaga Charaairongba-ga nungsi waaithungnahankhi.)

Meidingu Paaikhomba-gi tungda mapuroiba-na ningthou oigadaba adu khanglabi Chaaibi-na khutkan paangganba, mathounaa maringjel leiba mapaari amatang fangjanaba laaining parei chetna Laainingthou Sanaamahi-bu thaagonnaduna thounijakhi. Laainingthou-gi thoujaal matung inna ing 1690 gi Poinu 22 ni paanba Thaangja numit-ta mapaari ama mamit-ta uba fangjakhi. Makhaada manaao ateisu taanaba waakhal-da angaang adugi ming-bu MAYAAMBA haaina mingthonkhi. Laainingthou-gi thoujaandagi konungda ningthou oirakkadaba Charaairongba-gi mapaari ama fangbada ngamkhei leitana haraaonakhi.

Asumna haraao-tayaamna paanminnarakpana chahi mangaa matung, ing 1695 Hiyaanggei Thaanin, Nongmaaijing numit-ta Chaaibi-na Charaairongba-gi anisuba mapaari Loiyamba pokkhi. Adubu nongdamba-gi nongdamkhol thibana majaa ibungo Loyamba-na thaa 6 tang faarakpa matamda mamaa ibema Nungthil Chaaibi taaibang thaakhi.

(waari amada- Loiyamba asi Saapam chanu Atombi-na pokpani haaina pallamba thengnei. adubu puwaari-da Paamheiba-na Saapam chanu ani lourambadi thengnade.)

PAAMHEIBA-na NINGTHOU OIBA

Meidingu Charaairongba-na fambaal kaadringeida Chaaibi leikhidabani. Fambaal kaaraba matungda Hijam Nongthonbam Chanu Senggoirembi amasung Thaangjam Chanu Thabangambi paannaduna Hijam Chanu-da Khampaamba (Kongyaamba, Akoijam taaba) amasung Thaangjam chanu-da Khamlaang Pamsaaba Waangkheiraakpa amasung Mungyaamba Khuraairaakpa pokkhi.

Meidingu Charaairongba-na ‘pukchatpa’ kouba khonghaambi laaina-dagi kanba ngamdana masaagi chahi 37 ta ngaairingei korou nonggaakhrabada majaa ibungo ahal Mayaamba-bu fambaal minglen Waairok Ningthou Paamheiba haaina thollaga 1709 gi thawaan thaa-gi 23 ni paanba yumjakeisa numit-ta Meetei leibaakki ningthou oikhi. Meidinguna Kangla fambaal tongbada Yoirumlon Lambaabu Araambi-bu Leimarel, Khayoiron Haaobi (Haaobam Chanu Khaagi Keithen Thaanbi)-bu Apaambi amasung Khayoiron Ngaangbi-bu Leimakhubi famthol haaptuna fambaal thougal touminnakhi.

Pokminnaba manaao Loiyamba-da Yaaiskul laakpa, mamaaton anina pokpa Kongyaamba (Hijam Chanu-na pokpa)-da Khwaairaakpa, Khamlaang Pamsaaba-bu Waangkheiraakpa amasung Mungyaamba-bu Khuraairaakpa haaptuna leibaak ngaakminnakhi.

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudok-sing

1.a. 1709: Khutlaai-da laandaai.
1.b. Ningthem Charaairongba-gi lupung tholli.

2.a. 1710: Oklu, Nungkhan Masen-da laandaai.
2.b. Leisaangkhong-da Laaiwaa Haaiba (Sanaamahi)-gi nung khilli.
2.c. ason-anaa khibikta fou yenbi.

3. 1711: Syamsaai Khuraairaakpa pok-i.

4. 1712: Tokpa khun-da laandaai.

5. 1713: Manaao ibungo Loiyumba korou nonggaai

6.a. 1714: ason-anaa khibikta fou yenbi (2.c.).
6.b. Kaarong Nongaapok, Mahou-da laandaai.

7.a. 1715: Leisaangkhong-da Laaiwaa Haaiba (Sanaamahi)-gi pukhri hongba chatli (2.b.).
7.b. ason-anaa khibikta fou yenbi (2.c., 6.a.).
7.c. ason-anaa khibikta fou yenbi (2.c., 6.a., 7.b.).
7.d. Kalikaa-gi laaisang saaba hou-i.

8.a. 1716: Meidingu Paamheiba-gi loinabi Haaobam Chanu Khaagi Keithel Thaanbi korou nonggaai.
8.b. ason-anaa khibikta fou yenbi (2.c., 6.a., 7.b., 7.c.).
8.c. Kaarong Tomching amasung khunman-da taaba haaoyaam faaraklaga khun linghalli.
8.d. Awaa-dagi leima niba laaibaar thorak-i.
8.e. Kaalikaa-gi laaisang sanggaai (7.d.).

9.a. 1717: Taangkhun-ga Itok soy munnabagi laan soknei.
9.b. Mongba Hanba Umang-da maraa fuktuna turaba khongnaang paambi ama matomta hougatkhi.
9.c. Meraa thaa-gi thaajin-da Ningthem Paamheiba yaaona meeyoi khara Guru Gopaal Das-ta laaiming loukhi.
9.d. Laaiyingthou Laaiwaahaaiba (Sanaamahi) bu matu manaai yaaoba oina dolaaibu fi lei sangbana koyduna changkhiye.
9.e. Samsok-ta laandaaba chatli.
9.f. Awaa-na laan hourak-i haaiduna laansoknaba chatli.

10. 1718: Ngaangbam Chanu Mahaaraani Paangga Keithen Thaanbi-na Sanaahal Muwaari pok-i.

11.a. 1719: Manaao Ibema Waayenbam Chanu Gomati-na majaa ibungo Chitsaai pok-i.
11.b. Laaiyingthou Sanaamahi-gi sangaai saaba hou-i.
11.c. Meidingu Charaairongba-gi mamaa Ngaaikhong Ngambi korou nongaai.

12.a. 1720: Samsok-ta laandaaba chatli.
12.b. Mayaang Gosaai amana chinglaga 11 thorak-i.
12.c. Meidingu Paamheiba-da laaiming piba Gopaal Daas changkhi.
12.d. Tongtoi Mawaao-da laandaai. Tumuraakpa amasung Mangsaaraakpa anina machaanupi katlei, dolaai saaduna purak-i.

13.a. 1721: Ningthona khunggang 13 da laandaai aduga Haaobamchaa Ahallup laakpana khunggang 45 chaaikhaai.
13.b. Samsok-ta laandaai. Samsok-ta fou yeiba chatli.
13.c. Sangaaiprou-da Ningthem yaaona Laaiyingthou Nongsaaba-gi pukhri hong-i.
13.d. Guru Mahanta-bu Chingaa-dagi Thangbichrou-da thinbirui.

14.a. 1722: kaalen-gi 5nida Krisna-gi laaisang saaba hou-i aduga thawaan-gi 22 da sanggaai.
14.b. Ningthem-na Chantaa-da laandaaba chatli. Mee 460 faarak-i.

15.a 1723: Ningthem-na Samsok ngamduna hallak-i. (Samsok-ka laan soknabagi maramda SAMSOK NGAMBA ikhi.)
15.b. Manaao Ibema Waayenbam Chanu Gomati-na majaa ibungo Nandasaai pok-i (11.a.).
15.c. Khullak-ta ok-yen loihande. Lawaaida thaai.
15.d. Umanglaai 9 amasung Lammaabi 2 gi sangaai sidok-i.
15.e. Laainingthou Nongsaaba, Yimthei Laai, Paanthoibi, Taaibang Khaaiba (Sanaamahi) bu Baamon-na laathalli.
15.f. Takhen-ga laanthengnaba chatli. (Takhel-ga soknaba laan-gi maramda TAKHEN NGAMBA ikhi.)
15.g. Awaa-ga laan soknabada Asiba yaaona laanfaa 2000 rom faarak-i.

16.a. 1724: Ningthem Paamheiba-gi loinabi oiramba Haaobam chanu mahaaraani Khaagi Keithel Thaanbi (1716 da leikhidaba)-gi lupung tholli (8.a.).
16.b. Manaao Ibema Waayenbam Chanu Gomati-na majaa ibungo Anga Saai pok-i (11.a., 15.b.)

17.c. khullakta ok loirambasing waakonghalli.
17.d. Lamtaa-gi 20 nida Ningthem-na mapudhou khudingmakpu Ningthi turel-da mei thaaduna potloirammi. Masidagi mei thaaduna potloiba chatnakhi. Ningthem-bu Maharaj koubasu houdokkhi.

18.a. 1725: Ingaa 25da Ningthem-gi loinabi Ngaangbam Chanu Mahaaraani Paangga Keithen Thaanbi-na pokpa Sanaahal Muraari (1718-da pokpa) (10) korou nonggaai. Mahaakpu manglen-da potloi. Manaainupi anisu meida chongsinduna siminnei.
18.b. Ningthem-gi manaao ibema Yaaikhom Chanu-na majaa ibungo Hari Saai pok-i.
18.c. Ningthem-gi manaao ibema Laairikyengbam chanu Haripriyaa-na majaa ibungo Ananta Saai (Nongpok Leirikhomba) pok-i.
18.d. Ngaangbam-gi mathon 7 suba sanggaabada Ningthem yaaoba chatli.
18.e. Ibema Waayenbam Chanu Gomati-na fambaal minglen Paaikhu Laanthabi kouduna leimarel famthol kaai.
18.f. Waakching-gi 19 da Waangkhei-da leiba NINGTHEM PUKHRI tou-i.
18.g. manaao Ibema Waayenbam Chanu Gomati-na majaa ibungo Sabyasaachi pok-i.

19.a. 1726, Sajibu: Krishna-ga Kaalikaa-ga Pukhri mapaanda thamme.
(Kaalikaa asi Waangkhei leikaai-da leiba Ningthem Pukhri-gi awaang paangbada Saairem-na laatli.)
19.b. Kaalen 2, Nongmaaijing: Ningthem Pukhri hong-i.
19.c. Ingaa: Umanglaai 9 mak Mongbahanba (Mahaabali Umang) umangda fumjinkhi.
19.d. Ingen 23, Ningthoukaaba: Laaiyingthou Saanaamahi, Paanthoibi, Lammaabi 2, Soraaren, Hoidon Pokpi 7 ki meetam thugaaikhi.
19.e. Meraa 14, Yumsakeisa: Ningthem-na Anaan-da laandaai.

20.a. 1727, Ingaa 5, Nongmaaijing: Santadaas Guru-na Sallungthen-da keithel ling-i.
20.b. Ingaa 10, Iraai: Meetei Leima Ngaangbam chanu Paangga Keithen Thaanbi (Sanaahan Muwaari-gi mamaa) nongaai.
20.c. Laangban 22, Nongmaaijing: Santadas Guru-na Singjamei-da thong ama Saai.
20.d. Waakching thaasi: Waayenbam chanu Gomati Maharani-na machaa ibungo Bhorot Saai pok-i.
20.e. Lamdaa 20, Nongmaaijing: Taangkhul Itok-na Meetei Lambu haatpagi Ningthem-na Itok-ta laandaai. Potlam kayaa katladuna laankhre ngaakpiyu haaiduna ningthou khuramba laak-i.

21.a. 1728, Meraa 10, Yumsakeisa-da Santadas Guru-ga Ningthem-ga Maring-da laandaai. Khunpi, Lamlong, Karongthen amasung Machinachingba chaaikhaai. Khunpi-gi khunyaaida laaisang ama saarammi.
21.b. Lamdaa 17, Yumsakeisa: Guru Santadas, Ningthem amasung Ibungo Khwaairaakpa yaaona Saairem khunda laandaai. Manglen-su tou-i.

22.a. 1729, Sajibu 7, Leibaakpokpa: Leibaak asigi Paanaa mari asida laallup ani thokna kaahanba hou-i.
22.b. Ingaa 16, Nongmaaijing: Sanaa keithen-da yunglamba nung adu Hanumaan-gi meetam saanaba Mongbahanbada chingsilli.
22.c. Thawaan 2, Sagolen: Laaiyingthou Laaiwaahaiba (Sanaamahi) bu laatpa yaahansi haaiduna Yumthei-da laaifam semi.
22.d. Thawaan 11, Thaangja: Waayenbam chanu Gomati mahaaraani-na machaa ibungo atonba Tolentomba (Satrughna Saai) pok-i.
22.e. Laangban 7, Yumsakeisa: Thaanggapaat tou-i. Isei sakpa, Penaa khongba houdokkhi.
22.f. Hiyaanggei 11: Yumsakeisa: Hanumaan-gi laaisang sanggaai.
22.g. Waakching 11, Iraai: Sanaamahi-gi laaisang-da murtee lengsinduna sanggaai.
22.h. Waakching Purnimaa numit: Guru Santadas, Ningthem-su Lilong-da iruppi. Numit asida Santadas guru-na lugun-su sihalle.
22.i. Waakching 22, Yumsakeisaa: Guru Santadas, Ningthem-ga punna Kapui Nungsaang laandaaba chatli. Haaobamchaa Pukhranba-na Soichep kamong Leichaabida laandaai.
22.j. Faairen 20, Leibaakpokpa: Ibungo Waangkheiraakpane Waayenbamchaa Nongthombane anina Naanfou-da laandaai.

23.a 1730, Kaalen 5, Yumsakeisa: Haaobam Chanu Sija Ponglenkhombi nongaai.
23.b. Thawaan 3, Iraai: Awaang-gi Thaanggampaat tou-i.
23.c. Meraa 19, Ningthoukaaba: Guru Saantadas-ka Ningthem-ga Yaairipok-ta saaba sanggaai adu sang kaai.
23.d. Hiyaangei 3, Ningthoukaaba: Tuwaarok-ta Guru Saantadas thinba Ningthem chatli. Guru Saantadas-ka meeyoi 6 loinakhi.
23.e. Faairen-gi thaanin, Yumsakeisa: Angom chanu Leimakhubi Hanjabi-bu Laaiwaahaiba Sanaamahi-da thinthei.
23.f. Faairen 20, Ningthoukaaba: Ipi Hidaaksungbi (Meidingu Paamheiba-gi manaao ibema Maaibam Chanu) na Ngoubram Saai pok-i.
23.g. Lamdaa 14, Sagolsen: Manaao ibema Keithen thaanbi nongaai.

24.a. 1731, Sajibu 17, Leibaakpokpa: Nimaandi chatpa khibik waakonghalli.
24.b. Ingaa 18, Yumsakeisa: Leisaang khong-da Sanaamahi-gi laaisang sanggaai, Nung-su khilli.
24.c. Poinu 23, Iraai: Haaobamchaa Keirungba Achou-gi kaangbuna Naamfou Haao-da laandaai.
24.d. Lamdaa 10, Sagolsen: Konung-gi Faraaikon (chekpan) khaaba hou-i.

25.a. 1732, Kaalen 3, Nongmaaijingda Sanaamahi-gi laaisang saaba hou-i.
25.b. Thawaan 26, Thaangja: Haaobamchaa Pukhranba-na chingduna leibaak pumnamakki Meihoubaron (NONGKHRANG PUYAA) Salaai khaaina iba houkhi.
PUYAA MEI THAABA: Meraa 17, Nongmaaijing
25.c. Meraa 17, Nongmaaijing-da Meetei-gi ayiba laairik-sing maanghalli (PUYAA MEI THAABA), Mongbahanba-da thamba Sanaamahi-gi murti-su maanghalli.
25.d. Poinu: Guru Saantadas-na mayaang lamdagi thaakur kayaa ama kouthok-i.
26.a. 1733, Thawaan 1, Ningthoukaaba: Laaiyingthou Faalloukhomba (Sanaamahi)-gi murti maanghankhibadu amuk hanna murti heiraga laatkhi. (SANAAMAHI LAAIKAN-da akuppa marol thengnabigani)
26.b. Thawaan 8, Leibaakpokpa: Guru Saantadas Awaa-da changkhi.
26.c. Thawaan 10, Sagolsen: chaaktaangba thokpadagi Ningthema Sanathongda famduna ason-anaa khibikpu fou yenbikhi. (2.c., 6.a., 7.b., 7.c., 8.b.)
26.d. Meraa 18, Nongmaaijing: Saatpamchaa Khwaairaakpa Chingaa-da si. Loinabi manaao ibema amaga siminnei. (Satidaaha prathaa)
26.d. Poinu 11, Sagolsen: Haaobamchaa Sagolsenba Hanjaba Achou-na luchingba kaangbuna Okfurun (Ukhrul) da laandaai.
26.e. Waakching 3, Iraai: Guru Santadas Awaa changkhibadu changba yaadaduna hallak-i (26.b).

27.a. 1734, Kaalen 25, Iraai: chithek naaiba sel puthoktuna chatnahalli.
27.b. Kaalen thaanin, Yumsakeisa: Laai Marjing-ga Sanaa Chingjaaroibi-ga luhong-i.
27.c. Meraa 12, Thaangja: Ningthou amasung angam-athousingbu seithaaduna isei sakpa hou-i.
27.d. Poinu 11, Ningthoukaaba: Takhen Ngammi (Takhen ngambagi waari TAKHEN NGAMBA haaiba laairik-ta iduna lei.)
27.e. Lamdaa 17, Sagolsen: Nimaandi chatpa khibikpu waakong-i. (24.a)
27.f. Lamdaa thaasi, Sagolsen: Mayaang (Kasaari) laaibaar yaaona mee 80 rom laaktuna Takhen Ngamba haaktakta pot laanhoude haaiduna pot laallei.

28.a. 1735, Sajibu 7, Sagolsen: Baamon Lokhon sibada matu ani-ga siminnei. (Satidaaha prathaa, 26.d-dasu yengbiyu)
28.b. Sajibu 18, Nongmaaijing: Ningthem Khaagemba-gi suman mei thaai.
28.c. Sajibu 19, Ningthoukaaba: Meetei leima Sija Haaobam chanu Takhen Ngambi nonggaai.
28.d. Kaalen 6, Sagolsen: Waayenbamchaa Nongthonba sibada loinabi manaao ibema ani yaaokhi. (Satidaaha prathaa, 26.d, 28.a-dasu yengbiyu)
28.e. Poinu 12, Nongmaaijing: Ningthem Metu-da laandaaba chatli. Laanfaa 130-ni
28.f. Lamdaa 13, Iraai: Guru Santadas-ka Moiraang Yumthangba-ga Sikhong Ningen-gi anouba thumkhong tou-i.

29.a. 1736, Ingaa 2, Ningthoukaaba: Nimaandi chatpa khibik-pu waakong-i. (24.a, 27.e) Baamon-sing-di Mayaang lamda thaajilli. Ningthemchaa oiragana mafam thaai. Ayaambadi Pan-da thaai.
29.b. Meraa 11, Nongmaaijing: Guru Santadas-na Keithen semba chatli.
29.c. Poinu 28, Ningthoukaaba: Guru Santadas-na Lokpa ching manaakta thumkhong huk-e.
29.d. Lamdaa 22, Thaangja: Guru Santadas-ka Sanaa Ahan-ga Moiraangda saamu faaba chatli. Saamu 11 faai.

30.a. 1737, Kaalen 14, Ningthoukaaba: Ningthem-na Kanglaa sangba nambonba, Khongtekpa keithen-da thoktuna kaangjei, Chengbi, fipun, maangjong naabanachingba masaanna kayaa saannahalli.
30.b. Laangban 13, Thaangja: Guru Santadas-ka Sanaa Atonba-ga Moiraangda saamu faaba chatli.
30.c. Meraa thaanin, Sagolsen: Ningthem yaaona meeyoi 3000 nogun thaang-e.
30.d. Meraa 11, Leibaakpokpa: Guru Santadas-ka majaa ibungo Syam Saai-ga Awaa-da laandaaba chatli.
30.e. Waakching 28, Thaangja: Tampaaknaai Keirungba Thongaaiba korou nonggaai. Loinabi 2 ga siminnei. (Satidaaha prathaa, 26.d, 28.a, 28.d-dasu yengbiyu)

31.a. 1738, Sajibu 3, Nongmaaijing: Guru Santadas-na Laanglong khun semba chatli.
31.b. Sajibu 10, Nongmaaijing: Ibungo Syaam Saai-na Kaarong-da thumkhong hukpa chatli.
31.c. Kaalen 14, Thaangja: Ipi Hidaak Sungbi-na machaa Sija-bu Ningthem yaaona Guru Santadas-ta thinthei.
(masi Tamphasana oigani ning-i. adubu Tamphasana-di Ipi Hidaaksungbi-na pokpa natte. Hidaak Sungbi-na pokpa Haripriya-di Mayaang ningthou-da thaajei. mahaakki machaanupi atopasu leite.)
31.d. Ingaa 10, Yumsakeisaa: Leimarel Paaikhu Laanthabi Mahaaraani fam louthok-i.
31.e. Ingaa thaanin, Ningthoukaaba: Moiraangthem chanu-bu Leimarel fambaal kaahalli.
31.f. Ingen 5, Nongmaaijing: leibaak ayaamba nogun thaangbi.
31.g. Ingen 10, Iraai: Salaai 7 magi MEIHOUBARON ibaa hou-i.
31.h. Laangban 17, Ningthoukaaba: Guru Santadas-na Moiraang-da saamu faaba chatli.
31.i. Meraa 20: Ningthoukaaba: Moiraangthem chanu-bu leimarel fambaaldagi kumhalli.
31.j. Poinu 5, Ningthoukaaba: Waayenbam Chanu Gomati-na amuk hanna leimarel famthol kaai.
31.k. Faairen 10, Ningthoukaaba: Moiraangthem chanu-na majaa ibungo Kesor Saai pok-i.
31.l. Lamdaa 5, Thaangja: Guru Santadas-ki sanggaai saaba hou-i.

32.a. 1739, Ingaa 5, Sagolsen: Ningthem yaaona meeyoi kayaa ama PRAMAARTHA DHARMA lou-i.
(PRAMARTHA DHARMA haaibasi Sankhya Joga-da tambiba Prakriti amasung Purush-ki waari-da mapung oina yumfam oiba laaining amani. PRAMARTHA-gi artha-di ACHUMBA LAMBI haaibani.)
32.b. Ingen 5, Thaangja: majaa ibungo Tangka Saai yaaona meeyoi kayaa ama nogun thaang-e. haanna yaaramdaba kayaasu thaang-e.
32.c. Meraa 2, Nongmaaijing: Gomati mahaaraani-gi mamaa ibema nonggaai.
32.d. Poinu 13, Nongmaaijing: Ningthem-na Chekang-da laandaaba chatli.
(laan asida Paamheiba-gi matik-magun adu ubada Awaa nupaa-nupi pumnamak-na ‘SriSri Garibniwaj maharaj asidi mee natte laai-gi mapok-ni’ haaina singthaanahou-i. mahaakti laanfam hudingdasu yaaifaba ningthou-ni, kei-su masing thingamdana faai. Nimaandi, Ramaandi, Gouriya laaining khibik-su chathalli. Awaa-anaa taarabasingda lan-thum-firon yenbi. Akan-athou khibikatasu maagi-maagi matik yengna pinabi. Mahaakki matam-da Awaa-na 9 lak aduga Takhen-na 7 lak laandaarakkhi. Tongaan-tongaanna laandaarakpa adu laaksinduna maaithiba piba ngamkhiba ningthourel-ni.)
32.e. Lamdaa 5, Yumsakeisaa: Takhen-dagi lamboiba sanyaasi ama thorak-i.
32.f. Lamdaa 28, Iraai: Awaa-gi laan-da nupi haatpa yaaokhibagi paap koknaba praaischit tou-i.

33.a. 1740, Sajibu 21, Leibaakpokpa: Nimaandi chatpasingbu waakonghalli. (24.a, 27.e, 29.a)
33.b. Ingaa 19, Ningthoukaaba: Pong ningthou-na thorakpa taanja oibana- Pong ningthou, Guru Santadas amasung Meetei ningthou-na hi amamam tonglaga hiyaang taannei.
33.c. Ingen 26, Sagolsen: Ngaanglom Hidaakfu faanba hanjaba korou nonggaai. Loinabi ahan-su siminnei. (Satidaaha prathaa, 26.d, 28.a, 28.d, 30.e-dasu yengbiyu)
33.d. Ingen 29, Nongmaaijing: Meidingu-gi manaao ibema Araambam chanu nahaa-na machaa nupaa ama pok-i. (masi Tulasi Saai nattraga Megha Saai machin manaao anigi manungda ama oigani.)
33.e. Waakching 2, Leibaakpokpa: Ningthem Awaa-da laandaaba chatli.
33.f. Lamdaa 2, Iraai: Mayaang ningthou machaa ama yaawong inba thorak-i. 19ni Sagolsen-da hankhi.
33.g. Lamdaa 23, Iraai: leibaak houna Maring-da laandaaba chatli.

34. 1741. Faairen 10, Yumsakeisa: Meidingu-gi majaa ibungo Gadaadhar Saai (Chingaakham chanu-na pokpa) amasung Hari Saai (Yaaikhom chanu-na pokpa) ga animak Haaobam Sagolsenba Hanjaba-gi machaa ningol ani-ga luhong-i.

35.a. 1742, Kaalen 13, Sagolsen: Meidingu-gi manaao ibungo Khamlaang Pamsaaba Waangkheiraakpa korou nonggaai.
35.b. Thawaan 8, Yumsakeisa: Nimaandi chatpasingbu waakongbaga loinana loi thaarammi. (Khettri Cheitanya Parmaanni, Saaikhom Laangmei, Khaaidem Narottam-nachingba loi thaai.)
35.c. Thawaan 13, Nongmaaijing: Maring 120 faarak-i. 19-nida Senbung Senman katladuna kanbinaba haaijaba laak-i.
35.d. Faairen 10, Ningthoukaaba: Guru Santadas-na Khongjaai-da laandaaba chatli.
35.e. Faairen thaasi, Nongmaaijing: Guru Santadas-na Ningen-da thumkhong hukpa chatli.

36.a. 1743, Poinu thaanin, Nongmaaijing: Guru Santadas-na Awaa-da laandaanaba khongsaalli.
36.b. Waakching 9, Yumsakeisa: Moiraang Lahaanba (Katwaan) na Pong lamda leiba Manfaa-da laandaaba chatli. Sajibu 24, Ningthokaaba-da hallaktuna thunglei.

37.a. 1744, Ingaa 18, Iraai: Mayaang Ningthou machaa Kanglaa-da thunglei.
37.b. Ingen, thaa ahan (Nongmaaijing): Mayaang ningthou matu (Paamheiba-na Maaibam chanu-da pokpa majaa ibema Haripriya) hum tou-i.
37.c. Ingen 5, Leibaakpokpa: Thangjam Yumfam-da Mayaang ningthou machaa thinthei.
37.d. Ingen 27, Yumsakeisa: Mayaang ningthou machaada mayaang leima thinthei.
37.e. Hiyaanggei 27, Leibaakpokpa: Santadas Gosai Awaa-da korou nonggaai.
37.f. Poinu 5, Yumsakeisa: Mayaang leima Haripriya mamaa yaaona Mayaang-da thilli.
37.g. Poinu 11, Leibaakpokpa: Guru Santadas-ta thaajaba Sija Gangaa iruppa chatkhi.
(Sija asi manaao ibema Arambam chanu Linthongambi-na pokchabi Tamphasana oigani haaina assumption touri.)
37.h. Lamdaa 28, Ningthoukaaba: Mayaang leima Haripriyaa-gi mamaa pokminnaba mabung Ngoubraam Saai-na machannupi thillibadagi hallakpadu thunglei.

38.a. 1745, Sajibu 6, Iraai: Ningthou manaai Purum-singbu Taraao khuman-da honghalli.
38.b. Ingen 1, Sagolsen: Kyang ingkhon-da Ningthem-gi sanggaai amasung Krishna-gi laaisang saaba hou-i.
38.c. Ingen 10, Sagolsen: majaa ibungo Ngoubraam Saai-ga Moiraang Lalhaanba Katwaan-gi masunupi-ga luhong-i.
38.d. Thawaan 13, Yumsakeisa: Sija Tampha amasung Sija Aton-gi lu-bu Ganggaa-da thaadarunaba pikhi.
38.e. Laangban 6, Yumsakeisa: Paakhangba-na nongthaktagi khaarou machaa oina fifou maangda taarak-i.
38.f. Hiyaanggei 17, Yumsakeisa: Paakhangba-gi sanggaai yumjaao manunggi laaisang mathol naaiba inggri teiba hou-i.
38.g. Poinu 3, Iraai: Guru Santadas-ta thaajaba Sija Gangaa iruppa chatkhibadu Baamon Kripaaraam-ga loinana hallak-i. (37.g)
38.h. Poinu 15, Sagolsen: Tongot Khaanglei-da saaba mathol ahum longba sanaa sanggaai-du mathak/mayaangda kiyong haappe, yot-ki uchet thetli, leiren haappi.
38i. Waakching 5, Leibaakpokpa: Mayaang ningthou (Haripriyaa-gi mapuroiba) saamu tongduna changkhi. Mahaak Kaalen-gi 24, Leibaakpokpa-da thoraklambani.

39.a. 1746, Kaalen 28, Yumsakeisa: Ningthem-na Kabo-ga Laairikyengbam-ga chaarounou haaibabu yaade haaina Kabo Achoiba Hanjaba Laakham matei-manaao-bu Sugnu-da thaai.
39.b. Thawaan 9, Yumsakeisa: Sangaairen fammaang-da famduna Naapet-ka Tiyaan-ga chaarounou haaina waayen tou-i.
39.c. Laangban 1, Yumsakeisa: famdouna yu thaknage haaiduna Sanaamahi-da yupaan thaai.
39.d. Laangban 11: Ratha Yaatraa hou-i.
39.e. Laangban 21, Leibaakpokpa: Naaichaa-na yu thaknage haaiduna Hanumanta-da yupaan thaai.
39.f. Laangban 26, Nongmaaijing: Maharani Yoibu-Yoihei pumnamak firen settuna Sanaamahi-bu keithen-da yuthaknei.
39.g. Laangban thaasi, Sagolsen: Meikaappi (Bomb/Bombulaa) thaabada nupi ama sok-i.
39.h. Hiyaanggei 18, Thaangja: Yumnaam Tenba-gi manaaina san-saa chaai.
39.i. Waakching 3, Iraai: Fisam Ahong-na masaagi loinabi-bu maagi guru-da pi. madu touheidaba thabakni haaiduna Sugnu-da thaai.
39.j. Waakching 13, Leibaakpokpa: None khullaakpabu saamu tongna thinthei..
39.k. Waakching 20, Leibaakpokpa: Kabo Leima oina Sanasam chanu changkhi.
39.l. Sajibu 11, Iraai: Meidingu Paamheiba-gi machaa ibungo Sanggoi taaba (Bhorot Saai) ga Khumanthem Imingloi Hanjaba-gi machaanupi-ga luhong-i.

40.a. 1747, Kaalen 23, Yumsakeisa: Laaiyingthou Paakhangbana Hanching-dagi fambaal kaai.
40.b. Ingaa 7, Sagolsen: Meidingu Paamheiba-gi machaa ibungo Tolentomba (Satrughna Saai) Sugnu-da thaai. Tanna Thaangjaba Laangmei-gi machaa-ga luhong-e.

41.a. 1748, Sajibu 1, Ningthoukaaba: Ningthem-na Charoi-da laandaaba chatli. Laangkhong amasung Itok-tasu laandaarammi.
41.b. Kaalen 10, Yumjakeisa: Meidingu Paamheiba-na machaa ibungo Chit Saai (Menkhomba)-da fambaal sinnei.

Meidingu Paamheiba matamda leiramba maaichou mangaa


1. Louremba Khongnaang thaaba
2. Ningombam Akong
3. Yaambem Foubaak
4. Laangol Lukhoi
5. Moiraang Lalhaanba

Meidingu Paamheiba matam-gi maaichou mangaa asi Meidingu Khaagemba matam-da ningthou yaaona waasak waarepnaba matung inna laangon toubani haaina thaajanei. Meidingu Khaagemba sanaa haaktak-ta leiramba maaichou mangaa adudi-

1. Apoimachaa
2. Yumnaam Tomba
3. Salaam Sanaa
4. Khaaidem Tenba
5. Konok Thengraa

Meidingu Paamheiba haaktakta leiramba maaichou-singna thupnaramdaaida waalepnakhiba waarolsing-

1. Louremba Khongnaang thaaba: Kanglaa-gi hi-yaai, tinfam-laaifam pumnamakpu ngaak sennaba Kanglaa-gi namkhaangda Chingthraao paambi oina houge haaire.
2. Ningombam Akong: Awaang Chingaalen-da Sidaba u-paambi oina houduna Awaang maaigei ngaakke haaire.
3. Yaambem Foubaak: Nongmaaijing ching-da Khallong oiduna Nongpok maaigei ngaakke haaire.
4. Laangol Lukhoi: Laanggol Chingda lee oina houduna Koubru maaikeii ngaakke haaire.
5. Moiraang Lalhaanba: Heibok chingda U sidaba oina houduna makhaa maaigei ngaakke haaire.

Maaikei amarom-da, leibaak meeyaam-na “Meetei Maaichou Taret” haaiduna kanna laaoriba asina makhaagi asini (foto-da uriba)-

ningthou kanaagi matamda leirambano khangdriba
1. Kameng Fadiba (?)
2. Konok Thengraa (Khaagemba matamda leiramba)
3. Laangol Lukhoi (Paamheiba matamda leiramba)
4. Leisaang Khomaa (?)
5. Louremba Khongnaang thaaba (Paamheiba matamda leiramba)
6. Moiraang Lalhaanba (Paamheiba matamda leiramba)
7. Saamurou Chigong (?)

Masida- 1, 4, 7 asi ningthou kanaagi matam-da leirambano haaiba mayek sengdri. Aduga amarom-da Paamheiba matam-gi maaichou ani (2 amasung 3) aduga Khaagemba matam-gi mari (1, 2, 3, 4) punna taret asigi mafam famfam khanghandri.

Paamheiba-gi manaao ibema 10 amasung makhoigi majaa ibungo-ibema-sing

1. Araambam Chanu Linthoingambi
1.a. Syaam Saai
1.b. Tamphaasanaa

2. Waayenbam chanu Gomati Paaikhu Laanthabi
2.a. Chit Saai (Menkhomba)
2.b. Nanda Saai
2.c. Angga Saai
2.d. Sabya Saai
2.e. Bhorot Saai (Sanggoi Taaba)
2.f. Satrughna Saai (Tolen Tomba)

3. Araambam chanu Nahaa Raasamani
3.a. Tulasi Saai
3.b. Megha Saai

4. Haaobam chanu Chandrabati @Khaagi Keithel Thaanbi (1716-gi Sajibu 17, Yumsakeisa-da nonggaakhi)
4.a. Dhara Saai

(mataang asida Ningthem Paamheiba-na Haaobam chanu ani paannarambagi mami ui. Adubu laaioikhraba ahal amattana panbirambadi leite. Supnagi CK na 1716-gi Sajibu 17, Yumsakeisa-da nonggaakhiba Khaagi keithel thaanbigi lupung 1724, Sajibu 1 Thaangja numit tholli. Aduga 1737, Ingaa 21 ni Leipaakpokpada Haaobam Chanu Leimakhubi Hanjabina machaa ibungo pok-I haaina amauk irammi.)

5. Ngaangbam chanu Paangga Keithel Thaanbi
5.a. Muraari

6. Laairikyengbam chanu Indumukhi (Haripriya)
6.a. Ananta Saai

7. Maaibam chanu Charoingambi
7.a. Ngoubraam Saai
7.b. majaa ibema Haripriyaa

8. Yaaikhom chanu Kunjabati @Heraangambi
8.a. Hari Saai

9. Moiraangthem chanu Kunjaraani
9.a. Kesor Saai

10. Chingaakham chanu Hemaabati
10.a. Gadaadhar Saai
10.b. Haricharan Saai
10.c. Durlab Saai

Punna majaa ibungo 18 amasung majaa ibema 2 pokkhi. Leima-sing-gi manungda Paaikhu Laanthabi-na khwaaidagi laaibak fabi haaibadu oikhi. Mahaak-na Paamheiba-gi nungsi thoujaal-dagi majaa ibungo taruk-ki mamaa ibema oiba fangjakhi. Sanaa pukning changna khoidaakhibi manaao ibema-ni Paaikhu Laanthabi.

Paamheiba-gi majaa ibungo-ibema-sing-gi pokpa chahi mathang manaao naaina

1. 1711, Thawaan Thaanin, Iraai, Syaam Saai (apokpi- Araambam Chanu Linthoingambi)

2. 1715, Waakching 4, Nongmaaijing, majaa ibema Tamphaasanaa (apokpi- Araambam chanu Linthoingambi)

3. 1718, Thawaan 5, Nongmaaijing, Muraari (apokpi- Ngaangbam chanu Paangga Keithel Thaanbi) (1725, Ingaa 25, Sagolsen-da korou nonggaai)

4. 1719, Waakching 26, Thaangja, Chit Saai (apokpi- Waayenbam chanu Paaikhu Laanthabi)

5. 1723, Kaalen, Thaanin, Yumsakeisa, Nanda Saai (apokpi- Waayenbam chanu Paaikhu Laanthabi)

6. 1724, Laangban Thaasi, Sagolsen, Angga Saai (apokpi- Waayenbam chanu Paaikhu Laanthabi)

7. 1725, Ingen Thaasi, Yumsakeisa, Hari Saai (apokpi- Yaaikhom chanu Kunjabati @Heraangambi)

8. 1725, Thawaan 21, Yumsakeisa, Ananta Saai @Nongpok Leirikhomba (apokpi- Laairikyengbam chanu Indumukhi)

9. 1725, Hiyaanggei 12, Thaangja, majaa ibema Haripriyaa (apokpi- Maaibam chanu Charoingambi)

10. 1725, Faairen 16, Nongmaaijing, Sabya Saai @Sabyasaachi (apokpi- Waayenbam chanu Paaikhu Laanthabi)

11. 1726, Laangban 11, Thaangja, Gadaadhar Saai @Kathaatan (apokpi- Chingaakham chanu Hemaabati)

12. 1727, Waakching 21, Iraai, Haricharan Saai (apokpi- Chingaakham chanu Hemaabati)

13. 1727, Waakching Thaasi Nongmaaijing, Bhorot Saai @Sanggoi Taaba (apokpi- Waayenbam chanu Paaikhu Laanthabi)

14. 1729, Thawaan 11, Thaangja, Satrughna Saai @Tolentomba (apokpi- Waayenbam chanu Paaikhu Laanthabi)

15. 1730, Waakhing 20, Ningthoukaaba, Ngoubraam Saai (apokpi- Maaibam chanu Charoingambi)

16. 1738, Faairen 10, Yumsakeisa, Kesor Saai (apokpi- Moiraangthem chanu Kunjaraani)

POKPA NUMIT LEPPA NGAMDRIBA 4-

17. Tulasi Saai (apokpi- Araambam chanu nahaa Rasamani)

18. Megha Saai (apokpi- Araambam chanu nahaa Rasamani)

19. Dhara Saai (apokpi- Haaobam chanu Chandrabati @Khaagi Keithel Thaanbi)

20. Durlab Saai (apokpi- Chingaakham chanu Hemaabati)

MEI THAAKHIBA amasung THAAKHIDABA PUYAA-sing

Mei thaadokkhre haainariba laairik-sing
1.    Apok Laangbum Lon
2.    Apoklon
3.    Chaanta
4.    Chakparon Mahou
5.    Chakparon Thenkaaba
6.    Charaaplon
7.    Chingaa Laangkhei
8.    Chingkhei Sekning
9.    Chingsatlon
10.    Chingthaang Chinggoirin
11.    Chongkhu Lambi
12.    Chongkhuron
13.    Chulaatlon
14.    Heipok Chinggoiron
15.    Heipok Thiren
16.    Hiri Laangsung Mahou
17.    Hiri Laangsunglon
18.    Jatit
19.    Kepaaron Thenkaaba
20.    Khaabi Thelenlon
21.    Khaambiron
22.    Khammoi Yaangmoi Sekning
23.    Khoi Mahou
24.    Khunthok Yaangbi
25.    Khunung Punggoiron
26.    Khunung Saampum
27.    Khunung Singkaap
28.    Kithum Mahou
29.    Konaa Nungpung Koiba
30.    Kongkhaa Laaichouron
31.    Konjeng Kokfaairon
32.    Koubru Chinggoiron
33.    Koubru Laangkhei
34.    Kri Laangsunglon
35.    Laaiyaat Thengouron
36.    Laangbum Laangbumlon
37.    Laangol Thiren
38.    Lalaambung Laangkhei
39.    Langmaaijing Chinggoiron
40.    Leichaai Mahou
41.    Leichillon Naaoyom
42.    Leichillon Yumbi
43.    Leihou Mahou
44.    Leikhaa Nongkhaarol
45.    Leipaakta Houba Leichillon
46.    Leiroi Mahou
47.    Leirol Yumchetpa
48.    Leisaangkhong Thiren
49.    Leithak Leikhaarol
50.    Lemthong Mahou
51.    Mahou Fijaapok
52.    Mahou Laangbum
53.    Mahou Laangbum Then
54.    Mahou Sekning
55.    Mahou Yaangbi
56.    Manaatlon
57.    Maraaklon
58.    Nongdon Hiri
59.    Nongdon Laanbung
60.    Nongdon Leichillon
61.    Nonglon Karaangthong
62.    Nonglon Mahou
63.    Nonglon Yaaicham
64.    Nonglon Yumbi
65.    Nongmaaijing Thiren
66.    Nongpaai Mahou
67.    Nongsaaba Khunthok
68.    Numit Thenchanglon
69.    Nungbi Nungthaalon
70.    Nunglon Khraa
71.    Nunglon Laaicham
72.    Nunglon Lambuba
73.    Nunglon Yumbi
74.    Paabot Khaangchinglon
75.    Paafam Uhouron
76.    Paakhangba Laaihui
77.    Paakhangba Naaoyom
78.    Paakhangba Thiren
79.    Paakhangba Yaangbi
80.    Pataal Laangbum
81.    Pataal Laangbum Ariba
82.    Poireiton Khunthokpa
83.    Poireiton Ningchit
84.    Saakok Thiren
85.    Sanaa Sekning
86.    Sanaamahi Laaihui
87.    Sanaamahi Leikhan Nongkhan
88.    Sanaamahi Naaoyom
89.    Sanaamahi Thiren
90.    Selloi Ningchtlon
91.    Sibikaa
92.    Singkhan Laangkhallon
93.    Singtaapung
94.    Taanthong Mahou
95.    Taaoma Hiyaang Kollona.
96.    Taaoroinaai Pichaa
97.    Taaoroinaai Yaangbi
98.    Thaa Khenchanglon
99.    Thaangjing Chinggoiron
100.    Thaangking Laangkhei
101.    Thawaanmichaak Khenchanglon
102.    Thayaang Hibuklon
103.    Thelthen Mahou
104.    Thenkaa Mahou
105.    Thiren Cheppi
106.    Thiren Karaathong
107.    Thiren Laaicham
108.    Thiren Layaat
109.    Thiren Meiram Leeba
110.    Thiren Saakok
111.    Thiren Singkaap
112.    Thiren Thipokpi
113.    Thiyaanlon
114.    Uron
115.    Waaba Langkaalon
116.    Waangbren Sekning
117.    Waaron
118.    Yumbee Thiren
119.    Yumbi Mahou

Mathakta palliba MEI THAAKHRABA PUYAA-sing asigi paring-da 3, 18, 80, 81, 91 asi ariba matam-gi Meetei lon natte.

MEI THAAKHIDABA LAAIRIKSING

1.    Ahonglon
2.    Chaainarol
3.    Chakparol
4.    Charaaorongba Khungum
5.    Cheiraap Famlup
6.    Chekkhong
7.    Chengleirol
8.    Chingoirol
9.    Fambaal Masin
10.    Fambaallon
11.    Famlon
12.    Hijan Hiraao
13.    Kangla Leiyaat
14.    Kanglaa Houba
15.    Khaagemba Laangjei
16.    Khaagemba Yumbi
17.    Khaagemba Yumlep
18.    Khammoi yaangmoi Sekning
19.    Khencho
20.    Khoiju Lam-ok
21.    Khongjomnubee Nonggaarol
22.    Laangthabaallon
23.    Leihou Naaofamlon
24.    Leihou Nonghou
25.    Leirol
26.    Leisemlon
27.    Loiyumba Sinyen
28.    Luwaang leikhaarol
29.    Mikourol
30.    Naaothingkhong Fambaal Kaaba
31.    Ningthou Fisaaba
32.    Ningthouron
33.    Nongsaaba Laaihui
34.    Numit Kaappa
35.    Nungbaan Pombi Luwaaoba
36.    Nunglon
37.    Ougri
38.    Paakhangba Fambaal
39.    Paakhangba Laaihui
40.    Paakhangba Lamlen
41.    Paakhangba Nongkaarol
42.    Paanthoibee Laangon
43.    Paanthoibi Khonggul
44.    Phamlon
45.    Pudin
46.    Sakok Lamlen
47.    Sal kaao
48.    Sanaa Lam-ok
49.    Sandhonglon
50.    Sang Paannabagi masil
51.    Sangaai Fammaang
52.    Sanglon
53.    Sating Sakok
54.    Thaaloi Nongkhaailon
55.    Thaangmeilon
56.    Thaarol
57.    Thawaanmichaak Khenchenglon
58.    Thawaanthaaba Hiraan
59.    Thoudou Masin
60.    Toreirol Lambuba
61.    Tutenglon

42
Meidingu MENKHOMBA (Chit Saai)

Ing 1719 Meidingu Paamheiba-na ningthou oiba 11 suba chahi-gi Waakching 26, Thaangja-da Leimarel Waayenbam chanu Paaikhu Laanthabi-da pokpa machaa ibungo ahal-ni. Mahaakna masaa-gi chahi 29 surakpa ing 1748-da mapaabung ibungo ningthourel Paamheiba-na Meetei leibaak-ki ningthou khubam sinnei. Chit Saai maharaj-gi fambaal minglen-di Menkhomba kou-i.

Paamheiba-gi machaa ibungo kok-han-laaihan Syam Saai-na fanggadaba ningthou khubam adu pidaduna ahum-suba oina fangjaba majaa ibungo Chit Saai-da ningthou khubam sinnaraga Paamheiba-na laai ningbada henna pukning lupsinkhi. Matam asida majaa ibungo kok-han-laaihan Syam Saai-su ningthou khubam-dagi henna mapaabung-gi thougal toubana maru oina loukhi.

Fambaal-da leiringei-da thokkhiba thoudok-sing

1.a. 1748: Mapaa ibungo Paamheiba loinabi maharani-ga loinana Ramsaalaa-da lei.
1.b. Ingaa 1, Leibaakpokpa: Moiraang Lalhaanba Katwaan-na Ningthem (Paamheiba)-gi sanggaai ama Raamnagar-da saai.

2.a. 1749, Sajibu 13, Ningthoukaaba: Mapaa ibungo Paamheiba Ramnagar (Konthaa-su haai) da lei.
2.b. Paamheiba-gi manaao ibungo Waangkheiraakpa () gi machaa ibema Awaa leima Ramnagar-dagi thinba chatli. Khongchat asida majaa ibungo ahal Syam Saai Awaa-da leihou-i. Awaa-na Koi-da laandaabirammu haaina laan neklabadagi laandaarammi aduga ngamlammi.

3.a. 1750, Sajibu 17, Leibaakpokpa: Paamheiba-na Raamnagar-dagi Angom yumfam-da hongduna lei.
3.b. Hiyaanggei 29, Iraai: Thaangga-da kwaa yengba chatli. Ningthem Chit Saai maharaj-na mapaa ibungo Paamheiba-bu leibaakta-gi taanthok-i. Paamheiba-di Awaa-da changkhi.

4.a. 1751, Hiyaangei: mapaabung ningthou Paamheiba Awaa-dagi hallakle haaiba paao taabada mahaakki ningthou fam mullaragadra haaina chingnabadagi mathawaai nungaairamde. Meetei leibaakta amuk hallaktanaba manaao atomba Tolen Tomba (Satrughna Saai) bu thingba thaarammi. Khongchat asida Tolentomba-na Nahaakpam Thaaroi, Keikranba Hidang, Ayaanhanbam Hongba, Irom Laan Singh-nachingba loinakhi.

4.b. Poinu 26, Yumsakeisa: Tolen Tomba-gi kaangbu-ga mapaa ibungo Paamheiba-gi kaangbu-ga Tonfaang Hiden-da thengnare. Thengnaba asida khut thoknarakpadagi laan-gi thouraang yaaodaba Paamheiba masaa yaaona mahaakki machaa-manaai oiba khongloising masing yaamna Tolen Tomba-gi kaangbu-na haatkhi. Sikharabasing adudi-

Ningthourel Paamheiba, majaa ibungo kokhan-laaihan Syam Saai Khuraailaakpa (Araambam Chanu Linthoingambi-na pokpa, masaa-gi chahi 13 ta ngaairiba), Kisor Saai (Moiraangthem chanu Kunjaraani-na pokpa), Moiraang Lalhaanba Katwaan, manaao Feidaa Hanjaba, manaao Sellungba, Baamon Waari liba Hanjaba mapaa-machaa, Brahmaraam, Krishna, lamboiba Loka Daas, Angom Chandramani, Naoroibam Sellungba, Ningthoukhongjam Kaamdev, Ningombam Syamraam, Waangkhei Maaimu Feidaa Hanjaba, Takhel Lambu Laairen Tumba-nachingbani.

Yuhaa haai.

43
Meidingu SANGGOI TAABA (Bhorot Saai)

Meidingu Paamheiba-na Leimarel Paaikhu Laanthabi-da pokpa majaa ibungo 6-ki manungda mangaasuba majaa ibungo oina ing 1727, Waakching Thaasi Nongmaaijing numitta taaibang faao-i. mamaa tinnaba mayaamba ahal Chit Saai (Menkhomba) gi thouwong adu yaaningdaduna mahaakpu sougatpa-sing-ga punna laan houraktuna ningthou khubam mullaga 1752 Sajibu Thaanin Thaangja-da ningthou fambaal kaai. Bhorot Saai-gi fambaal minglen-di Sanggoi Taaba kou-i.

Fambaal-da leiringei-da thokkhiba thoudok-sing

1.a. 1752, Sajibu, Thaanin Leibaakpokpa: leipaak pumba maannaduna mayaamba Chit Saai, machaa ibungo Dev Saai, manaao Senaapati ahummakpu Mayaanglam-da taanthok-i.
1.b. Kaalen 5, Yumsakeisa: Ananta Saai (Meidingu Paamheiba-na Laairikyengbam chanu Indumukhi-da pokpa Nongpok Leirikhomba) na mapaa ibungo Paamheiba-gi LU louba Tonfaang Hiden-da chatli. Mafam aduda naam sankirtan saktuna Sraaddha karma sollammi.

44
Meidingu MARAAMBA (Goura Syam)

Mapaabung ningthou Paamheiba-gi haakanda Tonfaang Hiden-da haattokpikhraba majaa ibungo kokhan-laaihan Syam Saai Khuraailaakpa-na Waayenbam chanu Chaakhaa Loikhombi paannaduna majaa ibungo ahum pok-i. makhoi adudi- Goura Syam, Bhaagyachandra amasung Krishnachandra-ni.

Maton ibungo Bhorot Saai-na leibaak-ki waayel thoudaa-dagi henna ningthou mullakpa yaabasing khandoktuna haatpa amasung leibaaktagi taanthokpa hourakpa asida prajaa-sing saaonare. Prajaa mayaam maannaduna meidingu Paamheiba-gi majaa ibungo kokhan-laaihan Syaam Saai-gi machaanupaa ani – Goura Syam amasung Bhaagyachandra-bu ningthou oinaba haairare. Maton-na ningthou oiringeida ningthou khubam munba paamjadaba machin-manaaobu leibaak meeyaam changduna ningthou oihangadoure haaiba taabada chingnaduna makhoi anibu maanghannaba hotnarakle. Mamaa ibema-na machaa-singbu theidoktuna Tonghu Haaokhun-da lotkhi. Tonghu ningthouna ningthou machaa anibu amuk theidokke ningduna Maring amadi Chiru taaba lambidagi mamaa-gi pokminnaba mabung-gi leibaak Moiraang youhankhi.

Maatul Moiraang ningthou Khelemba (Khellei Nungnaang Telheiba) amasung Meetei angam-athou-singnasu makhoi machin-manaao ani-gi mateng paangbadagi Meetei leibaakki ningthou fambaal-da Goura Syam-na 1753, Hiyaanggei 20, Ningthoukaaba numit kaakhi. Maton ibungo Goura Syam-gi paaotaak makhaa-da machin-manaao-na chahi mangaa-mangaa ningthou oiminnabagi waafam yaankhai. Amana ningthou oiringeida amana yubaraj oiba haainasu yaanakhi. Goura Syam-gi fambaal minglen-di Maraamba kou-i.

Fambaal-da leiringei-da thokkhiba thoudok-sing

1. 1753, Hiyaanggei 20, Ningthoukaaba: maton Sanggoi Taaba (Bhorot Saai) bu Awaa-da taanthok-i. maton Tolen Tomba (Satrughna Saai)-buna Oktong-da thaai.

2. 1755: Oktong-da taanthokkhiba Tolen Tomba-na ningthou khubam munnaba laakpabu Paanthoibi sumaang-da Yaangkokngaa Maaichou-na faaraga kabrang thouri-na punduna Kaangpokpi-da haatli. Mahaakka loinana Yumkhaaiba Abhiraam, Laaikangbam Raamcharan, Khundraakpa Moiraamba, Thaangjam Muraari, Tampaaknaai Raamcharan, Irom Paangan, Moiraangthem Khogindra-khoisu haatkhi.

3.a. 1756: Mayaang Leimanaai-singbu Waangjing-da hong-i.
3.b. Faairen 20, Iraai: Bhaagyachandra-gi majaa ibungo Nabaananda pok-i.

4.a 1757, Sajibu: Sija Mayaang leima (Haripriyaari) machaa ningthou-ga thorak-i. Ananta Saai-na oklui.
4.b. Bhaagyachandra-na luchingduna Maansei-da laandaai.
4.c. Konungdagi ipi (Yoibu Yoihei-sing) angam-athou-singda pithok-i.
4.d. Waayenbamchaa Khelemba (Khelei Nungnaang Telheiba) bu Moiraang ningthou haappi.

5.a. 1758, Hiyaanggei: Yubaraj Bhaagyachnadra-na Saaikhom Khaabam laakpa-ga Samsoklom-dagi aduga Senapati Ananta Saai-na Mongbijamba Nahaarup Laakpa-ga Tumu-romdagi hounaduna Awaa-na laandaarakpa ngaakpa chatli. Awaa-na takthoraktuna Kakching faaoba handorak-i.
5.b. Hiyaanggei 28, Iraai: Ningthem Goura Syam changsinduna Awaa-naa laandaarakpa ngaakpa chatli.
5.c. Poinu 3, Leibaakpokpa: Kakching tengol kaaire.
5.d. Poinu 11, Leibaakpokpa: Leisaangkhong-da manaao Ibungo Yubaraj Bhaagyachandra-ga soknabada ngamdaduna leibaak kaaire. Awaa-na numit 9 ni khun famme.

Konung amasung khun leikaai-singda ayaamba mee-sing chingnung maannungda lotnakhiduna amatta leiramdrabada Awaa-gi kaangbu-na karisu touningaai leitrabada konung changduna mamal yaamlaba hee-yaai amasung potlam kayaa louraga amuk hankhi. Hankhibagi paao amuk taabadagi chingnung maannung-da lottuna leiramba pumnamak thoknaraktuna khullingkhi. Ningthou-su thoraktuna fambaal tongkhi.

MOIRAANGPUREN koukhiba-gi waari ama

Awaa-na laandaaraktuna Meetei leibaak-ta numit maapan-ni paallamba matam asida lotkhiba Meetei ningthou Goura Syam Maraamba (Moraamba) na Nongmaaijing Chingsaang-gi Nongpok thangba maaigei-da Chingna pallon saana koisanba chinglak, lambi thong, chatthok-chatsin khudong chaadaba Meetei yumnaak kharadana khullingba mafam adudani haaina waarinei. Mafam asida Maraamba ningthouna thaanggapaat touduna apikpa konung semlaga paallammi. Haainei. (madugi mami houjik-su leiri). Maraamba-na matam khara paallammi haaibadagi Maraamba pallen haainarambadagi theidaraktuna MOIRAANG PUREN haaina khangnakhibani haaibasini.

44
kohima-da taa khousaaba
Meidingu CHINGTHANGKHOMBA (Bhaagyachandra)

Haainakhiba matung inna mayaambung ibungo Goura Syam-na fambaal-da chahi 5 mapung faarabada manaao ibungo Bhaagyachandra-da amuk ing 1759, Sajibu 7ni Sagolsen-da fambaal sinnei. Bhaagyachandra-gi fambaal minglen-na CHingthangkhomba kou-i. aduga mahaakna Akhaam chanu Bhaanumati-bu mahaaraani haaptuna fambaal tongminnei.

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudoksing

1. 1759, Sajibu: Samsok tengon chaaikhaaiduna san iroi loklak-i. Maharaj-na Mawaao-da laandaaba chatli. Awaa-na Meetei ngamba furaa saaramba adu thugaairammi.

ahaanba Anglo-Manipuri Treaty
2. 1760, Hiyaanggei 12, Sagolsen: Kangleipaak-ki Sok lingkhattuna Paanji thok-i. thaa mangaa-da laairik samba loi.

3.a. 1761: Takhen-na saamu ama pirak-e.
3.b. Lamboiba Haridas-na Telanggaa loinarak-e. (Anglo-Manipuri Treaty, Manipur-ga inakhiba ahaanba yaana-che)
3.c. Taangkham-da Baamon Brahmachaari amabu manaai-na haatli haaiduna Chingthangkhomba masaana-masaabu ningthou oibada matik chaadabani haaiduna masaagi haainakhiba chahi masing sudringeida ningthou khubam thaadok-i.

44
Meidingu MARAAMBA (Goura Syam – amuk hanna fambaal kaaba)

Manaao-na ningthou khubam thaadokpadagi mayaamba Goura Syam-na 1761 da amuk hanna ningthou fambaal kaai.

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudoksing

1. 1762, Faairen: Lamboiba Haridas amasung mahaakka loinana thokminnarakkhiba Telanggaa loinaraga Sokpaao-da laandaai.

2.a. 1763: Ibungsija Khwaairaakpa Ananta Saai-na Jagannaat Daas-ka loinana firing-gi unaba chatlui. Thaa 9 da hallak-i.
2.b. Thawaan 29, Leibaakpokpa: Meidingu Moraamba (Goura Syam) nonggaai.

45
Meidingu CHINGTHANGKHOMBA (Bhaagyachandra – amuk hanna fambaal kaaba)

Mayaambung ningthou Maraamba (Gourasyam) na leikhidraba matung 1763 da Cingthangkhoba-na amuk hanna Meetei leibaakki ningthou fambaal kaakhi.

Fambaal-da leiringei matamda thokkhiba thoudoksing-

1. 1764, Faairen 28, Ningthou-na Awaa maaiyoknaba chatli. Laan ngamdaduna ningthou-di mayaang lam chenduna Tekhaao youkhi. Leibaak meeyaam-di Moiraang-da leihou-i.

2. 1765, Ibungsija Durlav Sai, Loukraakpam Hazaari, Chingaakhanba Hinaaohanba Sanglen, Sriraam haairiba meeyoi 4 bu Moiraang ningthou-na haatli.

3. 1766, Tekhaao-dagi Baamon Jaydev-pu Chingthangkhomba-na Laaibaar oina thaaraktuna Moiraang-da thunglei.

4.a. 1767, Meidingu Chingthangkhomba-na Tekhaao laanmee 80,000 ga loinana laak-i.
4.b. Lamdaa 6 ni Sagolsen, Meidingu Sangaaithen-da thunglei. Meetei leibaak pumnamak Moiraang-dagi khungaarak-e.

5.a. 1768, Sajibu, Meidingu-na Sangaaithen-dagi Sangaaiprou-da lei.
5.b. Moiraang ningthou Awaa-dagii laakpabu Meetei laanmee-na Khaari loubuk-ta haatlui.
5.c. mayaambung ningthou Maraamba-gi machaa ibemba Fongdalokpi (Kuranganayani) bu Tekhaao leima oina thinjinkhi.

6.a. 1769, Tekhaao-da leima thilluba hallak-i. Tekhaao ningthouna saamu 6 pirak-i.
6.b. Meidingu-na Chajing-da hong-i.
6.c. Awaa-dagi Sinaaiba  Ghanasyam amasung Moirengjam Khagindra-na Awaa loinaraktuna amuk hanna leibaak taak-i. Ningthem Chingthangkhomba amuk hanna Mayaang-da chelle.

7. 1770, Ibungsija Nanda-na Awaa yaaona laaktuna manaao ibungo Kukila-bu leibaak ngaakhallammi. Meetei khomge ningduna Ningthidagi amuk hallakpabu Meetei-na laan da 700 haatle.

8.a. 1771, Paanaa 5 gi nongmei kaamran 5 hei.
8.b. laangkhong Haao Kabui khun ani laandaaduna ngammi.

9.a. 1772, Sajibu, Thaanin, Meitaan Keisangbam Abhiraam amasung Soibam Saamraam-na Ningthem Chingthangkhomba laaktanaba Sangaaithen-da ngaak-i. makhoi anibu Laaipakhraam Loijaa-na haatle.
9.b. Ningthem-na Sangaaithen-da thunglaraga Keiroi amsung tungda Salaangmei-da thung-i.
9.c. Sajibu, Thaasi, Thaangja, Ibungu Kukilananda-na ningthem-bu khurumlei.
9.d. Waakching 25, Ningthoukaaba, Ningthem-na Awaa maaiyoknaba laan chatli. Ngamde.
9.e. Faairen 2 Nongmaaijing Leibaak kaai, Ningthem Mayaang lam-da amuk hanna chelli. Awaa-na thaa 5 khun famme.

10.a. 1773, Hiyaanggei 11, Nongmaaijing-da Ningthem amuk thorak-i, Angom Yumfam-da lei.
10.b. Toubul lam-da Kabui haao taaiba kummi, Waaichei-da Lupaa haao taaiba kummi.
10.c. Faairen 25, Leibaakpokpa, Ningthem Takhel changnanaba Moiraang-da thunglei.

11. 1774, Waangkei Pukhranba machaa Khuling-na leibaak ngaak-i.

12.a. 1775, Faairen 16, Yumsakeisa, Ningthem Mayaangdagi thorak-i. 19ni Thaangja-da Ningthem Lamaangdong-da kummi.
12.b. Lamdaa 1, Yumsakeisa, Ningthem-na Kaainaa-da theibong yengba chatli.

13.a. 1776, Heeyaanggei 12, Iraai, Sri Sri Gobinda Nirupan tou-i.
13.b. Waakching 7, Iraai, Ibungo Yaaiskul Laakpa si, loinabi ama siminnage toubabu ngamdaduna chenkhi, faaduna Sugnu-da thaai.
13.c. Baamon kayaamrom thorak-i.

14. 1777, Laangban 1, Sagolsen, Jagannath prabhu-gi yaathang laaktuna Ningthem-nachingna numit 7 ni bikhyaa tou-i.
14.b. Waakching 15, Yumsakeisa, Ipi Laairikyengbi-na machaa ibemma Tharaak pok-e.

15.a. 1778, Kaalen 7, Ningthoukaaba, Sanaamahi-gi murtee hei. Kabui haao-bu kaangjei saannahalli.
15.b. Kaalen 15, Yumsakeisa, Sangaairen ama sanggaai.
15.c. Ingen 14, Iraai, Mongbijam chanu Tampaaklema-na machaa sija pok-i.

16.a. 1779, Sajibu 13, Yumjakeisa, Ibungsi Yubaraaj-na Kaanchipur-da ningthem-gi sangaai saai, numit asida Laai Sanaamahi hong-e. Waaisen thong tektuna Laai ising-da taai, thaanin Iraai-da Laai pukhri hong-e.
16.b. Kaalen 3, Leipaakpokpa-da Ningthem-nachingna leibaak pumnamak Bishnupur-dagi Kaanchipur-da hong-i.
16.c. Ingen 1, Sagolsen, Ipi saatpi-na majaa ibungo Maarjit pok-i.
16.d. Hiyaanggei 11, Iraai, Kaanchipur-gi Raj mandal-da Sri Gobinda abhisek touraga numit 5 ni raas saannei.
16.e. Ibungsi Yubaraj-na Sagaangkhaanglen-da laandaaruba ngamduna laan 80 faarak-i.

17.a. 1780, Ingaa 18, Leibaakpokpa, ningthem-na Lamaangdongda ingkhon yengba chatli.
17.b. Laangban 25, Ningthoukaaba, Ipi Akhaam chanu-na majaa ibungo pok-e.
17.c. Faairen 22, Iraai, Ipi Laairikyengbi-na machaa sija Jaatiswari pok-i.

18.a. 1781, Ingaa 29, Iraai, Ningthem Lamlaangtong (Lamaangdong) da kumme.
18.b. Laangban 13, Nongmaaijing, Ipi Akhaam chanu-na machaa sija pok-i.
18.c. Poinu 6, Ibungsi Ananta Sai Khwaairaakpa-na Heirok-ta Maring taaiba chatli.
18.d. Waakching 5, Leibaakki nagun louthoklaba mee khibikpu nagun haappi. 26 ni Iraai-da Tengkhan laanmee 3 puk-yu thak-e haaiduna keithen-da ten tamge toubabu kanbi.

19.a. 1782, Thawaan 10, Ningthoukaaba, Laangthabaan-gi pukhri tou-i.
19.b. Meraa Thaanin, Ningthoukaaba Ibung Sija mantra ibungo Kirtichandra, Laairikyengba Hanjaba, Tulasi Narayan 3na Meidingu Mayaamba (Mayaang Ngamba) gi Bijay Panchaali semba loi.

20.a. 1783, Sajibu 3, Nongmaaijing-da ningthem-gi sanggaairen-nachingna Laai Kanglaa mathol 3 suba saai. 13 ni Iraai-da sanggaai.
20.b. Poinu 5, Thaangja, Sri Gobindaji, Sanaamahinachingba leibaak-ki oiba laai pumnamak Lamlonggei-gi pukhri-da iruhalli. Ningthem, Sija Yoibu-Yoihei, Ramaanandi lamboiba, Baamon, Ahal, Angam-athou khibik-su kumduna iruhalli.
Bimbabati @Raseswari
20.c. Poinu 7, Nongmaaijing, Ibungsi Yubaraj-nachingba Baamon ayaamba Gouria Veishnab pumnamak chaak khaang-e.
20.d. Poinu 12, Thaangja, Bhagabat sak-e.
20.e. Lamtaa 26, Yumsakeisa, Ipi Akham chanu Bhaanu-na machaa sija pok-i.
20.f. Sajibu 17, Yumsakeisa, Sataang-gi Ngaamkok-nachinba loipaan haao 254 khomlak-e. Nongsaakham-gi maton-da taahalle.

21.a. 1784, Kaalen 17, Iraai, Mayaang lamdagi Lamboiba Ramaanandi ama laak-i.
21.b. Thawaan 10, Leibaakpokpa, Chirom Daamodar-na Laangnung Haao 27 purakpa thunglei.
21.c. Waakching 26, Iraai, Ibungsija Ananta Sai Nongthonba-na Yaairipok-ta Laangnung khun semba chatli.

22.a. 1785, Kaalen 10, Leibaakpokpa, Ningthem-na Lamlaangdong-da kummi.
22.b. Waakching 13, Sagolsen, machaa ibungo Nabaananda Yubaraj laai thoktuna nonggaai.

23.a. 1786, Thawaan 28, Laairemma Paanthoibi maangkhi.
23.b. Hiyaanggei 16, Leibaakpokpa, Ipi Phurit saabi-na machaa ibungo pok-i.
23.c. Poinu 11, Iraai, Ningthem-na Ningthoukhong-gi ningthou Kalaaraja-da kummi.
23.d. … 22, Iraai, Meidingu Chingthangkhombana Khongjaai khunyaai-da khou saai. Ougri sak-i, nungsu yunglammi.

24.a. 1787, Ingaa 3, Nongmaaijing da Mahaaraani Chingaakhambi theitharaga Ingen 7, Iraai-da Mahaarani Aakhaa fambaal kaai.
24.b. Faairen 28, Yumjakeisa, Gambhir Singh pok-i.

25.a. 1788, Sajibu 11, Yumjakeisa, nupi masel lamjen taannahalli.  Kaangamong-gi Leihaao-na thoi.
25.b. Kaalen 10, Sagolsen, Ipi Laairikyengbi-na pokpa machaa sija Tharaak-ka Angom-ga luhong-e. (matam asida sija Tharaak-ki chahi 11 khaktamak ngaairi)
25.c. Poinu 5, Yumsakeisa, Mayaang leima Haripriya korou nonggaai.
25.d. Waakching 16, Ningthoukaaba, Ningthem-na manem sija-gi mathou-mangam touba chatli.
25.e. Lamdaa 2, Iraai, Tekhaao laan nekpa 64 yaaona lamboiba 8 su thunglei.
25.f. Lamdaa 20, Ningthoukaaba, Ningthem-na laai Sanaamahi-da saamu ama katli.

26.a. 1789, Waakching, Lamboiba fi settaba 1 fii setpa 3 ga Mayaang Raam Singh-na chingduna mee 41 thunglei.
26.b. Faairen 28, Sagolsen, thaaina maudhouna touramba meihoubaron-bu laanmalle haaiduna sindok-e.

27.a. 1790, Ingen 8, Nongmaaijing, Luhuppa haao 304 bu Purumpan-da khullinghankhi.
27.b. Ingen 18, Leibaakpokpa, Khaaram haao 35 bu Waaikok-ta leihalli.
27.c. Hiyaanggei 25, Yumsakeisa, Ningthem-na Moraan-da laandaaba chatli.

28. 1791, Ingen 1, Thaangja, Ibem sija Tharaak-pu Anwong awun touduna Angom-da thilli.

29.a. 1792, Meraa 25, Yumsakeisa, Ipi Yumlenbinachingna mee 19 Awaa-dagi chellak-i.
29.b. Lamdaa 7, Leibaakpokpa, Abdeita prabhu-gi jibanyaas tou-i.

30. 1793, Laangban 20, Leibaakpokpa, Ningthem-na leibaak-ki angamba khibikpu Kanglaa-da Bhagabad taahalli.

31.a. 1794, Kaalen 13, Leibaakpokpa, Awaa-dagi mee 25 chellak-i.
31.b. Ladaa 15, Sagolsen, Sri Nityainada prabhu lingkhatli.

ningthem Chingthangkhomba-gi footprint
32.a. 1795, Laangban 5, Nongmaaijing, Mayaang Laaibaar Foidri Khongnaang-nachingna dolaai tongba 2 mee 135 thunglei. 13ni Ningthoukaaba-da Mayaang Laaibaar fam kaai.
32.b. Waakching 13, Nongmaaijing Nityainada prabhu jibanyaas tou-i.

33.a. 1796, Awaadagi Kongbajam Brindaaban-ga mee 26 aduga Mongbijam Brindaaban-ga mee 45 thorak-i.
33.b. Waakching 25, Nongmaaijing, Ningthem Lamaangdong-da Kalaraj-gi kirtan chatli.

34. 1797, Kaalen 23, Iraai-da Paangan Manganmayum-gi Tonba-bu sanglaakpa haapkhi.

35. 1798, Meraa 3, Iraai, Ningthem Mursidabaad-ki Sribaat Kshettra-da aroiba yaahip taankhi.

Meidingu Chingthangkhomba-gi leima 94

1. Achoibam chanu Bhaagyamaalaa
2. Aheibam chanu Paarbati
3. Akhaam chanu Chandraa
4. Akhaam chanu Chandramukhi
5. Akhaam chanu Jagyasreni
6. Akhaam chanu Khongjaaingambi
7. Akhaam chanu Ngaangbi
8. Akhaam chanu Ratnamaalaa
9. Angom chanu Brindaa
10. Chaandam chanu Harimati
11. Chaandam chanu Lalitaa
12. Chakpram chanu Chandraabali
13. Chanu (???)
14. Chingaakham chanu Chandraa
15. Chingaakham chanu Devrati (Devhuti)
16. Chingaakham chanu Ghana
17. Chingaakham chanu Suraangali
18. Chongthaam chanu Lalitaa
19. Haaobam chanu Satyabhaama
20. Haaobijam chanu
21. Haaobijam chanu Navamaalaa
22. Hidaam chanu Maalikaa
23. Hijam chanu Padmaa
24. Hongnemsumbam chanu Premamaalaa
25. Kabrambam chanu Hari
26. Khaangembam chanu Bhaagya
27. Kharibam chanu
28. Khumanthem chanu Binmani
29. Khumanthem chanu Chandraabali
30. Khumbongmayum chanu Bhaagyabati
31. Khuraaijam chanu Kumidini
32. Kiyaam chanu
33. Kiyaam chanu Maalikaa
34. Kongbam chanu Thambaalnu
35. Konsam chanu Lukamani
36. Kshetri chanu Dharmeswari
37. Kshetri chanu Gunamaalaa
38. Kshetri chanu Hemaa
39. Kshetri chanu Ratnamaalaa
40. Kshetri chanu Ruhini
41. Laaifraakpam chanu Kunje
42. Laaikangbam chanu Jaimaalaa
43. Laairenmayum chanu Umaa
44. Laairikyengbam chanu Mandaakini
45. Laairikyengbam chanu Subhadra
46. Laaisram chanu
47. Laaisram chanu Champaklataa
48. Laaisram chanu Kamalaa
49. Loukhaam chanu
50. Loukhaam chanu Kumudini
51. Louriyaam chanu
52. Maaibam chanu
53. Maaibam chanu Tora
54. Mayengbam chanu Sundari
55. Moiraangthem chanu Kamlaabati
56. Ngaangbam chanu Harimati
57. Ngaangbam chanu Ramani
58. Ngaangbam chanu Sujabati
59. Ngaangom chanu Harimati
60. Ngaathem chanu Premamayi
61. Ningombam chanu Maadhabi
62. Ningombam chanu Soudaambini
63. Nongmaaithem chanu Yasodaa
64. Nongthombam chanu
65. Oinaam chanu Bhaagyabati
66. Pangambam chanu Lataa
67. Phuritsaabam chanu Brindaamayi
68. Phuritsaabam chanu Kunje
69. Saamom chanu
70. Saapam chanu Devjaani (Devraani)
71. Saapam chanu Soudaambini
72. Saarungbam chanu Chandrabati
73. Sansembam chanu
74. Sansembam chanu Indumaalikaa
75. Sansembam chanu Premamaalaa
76. Seraam chanu
77. Seraam chanu
78. Sinam chanu
79. Sorokkhaaibam chanu Lalitaa
80. Takhel chanu Kamalaa
81. Thaangjam chanu Rasarikaa
82. Thiyaam chanu Chandraa
83. Thokchom chanu Chitraa
84. Tonjam chanu Taraa
85. Toumom chanu Swari
86. Usam chanu Chandraa
87. Waahengbam chanu Hemlataa
88. Waairokpam chanu Bharani
89. Waairokpam chanu Padmaa
90. Yaangambam chanu
91. Yensenbam chanu
92. Yumlembam chanu Bhabaani
93. Yumlembam chanu Krisnamayi
94. Yumlembam chanu Ngaangbi

Mayaamsigi manungda Sl no 4, 6, 15, 28, 56 asina MEETEI LEIMA (Mahaaraani) oikhi. Sl no 30, 46 (nattraga 47, 48 ahum-gi manugda ama), 70, 90 asina Apaambi oikhi. 94 asigi manungda 86 ti soinaaide (mamaa oikhide/majaa nupaa pokte) 94 – 86 = 8 khaktana mamaa oikhi (majaa ibungosing pokkhi). Makhoi adudi-

Leima 8 da Meidingu Chingthangkhomba-gi majaa ibungo 12

i. Khayoiron Akhaam chanu Liklaangkhombi Senbi Paaikhu Laanthabi Huiyen Nignifaabi
1. Sanaahal Nabaananda
2. Laabanyachandra (Loirenkhomba)
3. Sanaa Atomba

ii. Ngaangbam chanu Metu Loikhombi Kaairang Lamlembi
4. Madhuchandra (Tamlenkhomba)

iii. Nongsuron Khumbongmayum chanu Tarang Laanthabi Khaamran Anggo Faabi
5. Biswanath (Khongjaaingamba)
6. Gambhir Singh (Chinglen Nongdren Khomba) pokpa: 1787

iv. Soraaisam chanu
7. Ramaakanta

v. Chinfurol Chingaakham chanu Sokpaao ngambi Huiyen Kwaak Faabi
8. Hemchandra (Tekhaaokhomba)
9. Chourjit (Faalok Waairang Paamheiba)

vi. Akhaam chanu
10. Tulajit

vii. Yaangambam chanu (Keswari ???)
11. Puraraj (Kalaaraaj ???)

viii. Ipi Saatpi @Khayoiron Saapam chanu Nongthin Chaaibi Senbi Tekhaao Laanthabi Huiyen Awaa Faabi
12. Maarjit (Nongpok Waairang Paamheiba @Mayaang Ngamba) pokpa: 1779

46
Meidingu LOIRENKHOMBA (Laabanyachandra, 1798-1800)

Mapaabung ningthou Chingthangkhomba (1763-1798) na Sribaat Kshettra-da leikhidrabada majaa ibungo Laabanyachandra-na fambaal mingthol Loiren Khomba kouduna Meetei leibaakki ningthou oikhi. Mayaambung ibungo Nabananda-na mapaabung hinglingeida aman yaaithong kumkhibana ningthou fam asi Laabanyachandra-na fanghoubani. Mahaakna ningthou oiringeida mamaa tinnadaba manaao Madhuchandra-bu yubaraaj oihalli.

Fambaal-da leiringeida thokkhiba thoudoksing

1. 1798: laaifam-tinfam ayaamba amuk hanna lingkhatli.

2.a. 1799, Kaalen 3, Yumjakeisa: Sija Swatiswari-bu Sijagurumayum Dharmaswar-da thinthei.
2.b. Ingaa thaanin, Ningthoukaaba: Konung saaba loiduna Ningthem konung chang-i.
2.c. Ingen 21, Leibaakpokpa: Fakir amana Mayaang lam thugaairakpada lam aduda leiramba Meetei 635 chellak-i.
2.d. Thawaan 1, Iraai: Paakhangba-gi meetam saaba hou-i.
2.e. Laangban Thaasi, Nongmaaijing: Ningthem-na mapaabung ningthou Chingthangkhomba-gi kirtan sakpa hou-i. numit 7 ni sak-i.
2.f. Lamdaa 2, Leibaakpokpa: Samsok ningthou-na Thumkhong Pallen-da Ningthem-bu khurumlei, machaa leima-su katlei.
2.g. Lamdaa 16, Sagolsen: ibungsija Chourjit Brindaaban chatluba thunglei.

3.a. 1800, Hiyaanggei 25, Yumsakeisa: Laai Sanaamahi-gi saamu si.
3.b. Poinu 27, Thaangja: Meidingu Loirenkhomba korou nonggaai.

Meidingu Loirenkhomba korou nonggaaba

Meidingu-na paallingei mapaabung ningthou-gi matamda waaminnarakpa Khumbong Chandramani amasung Nandalal machin manaao asibu luna chaanna tourammi. Makhoina haairibamakhei taabirammi. Maduda mathoi kaaraduna haainingbata haaiba, touningbata tourakpa houraklammi. Maduna leibaak waayel thoudaada akaaiba laakpa mataang kayaa yaaorakpadagi athingba pirungei mabukningda nungaaitaba yokkhatkhiduna ningthembu yeknaba oina lourak-i. Ibungsi Khongjaaingambabu ningthou semlaga nungaaina paallage ningduna louron touba houraklammi. Afaba saaduna Chandramani-na kaangjei saannabagi waafam houdoklabaga loinana ningthem masaasu kaangjei thokpinaba haaijarammi. Haaijaba adu yaabiraduna kaangjeii thokpada machin manaaona loutunaduna paanfam chaadaba mafamda kaangdrum-na thaabadagi ningthem khudakta korou nonggaakhibani.

Meidingu Loirenkhomba-na

1. Akhaam chanu Leimakhubi
2. Akoijam chanu apaambi
a. Heraachandra (taaku ningthou)
3. Ayekpam chanu
4. Chaandam chanu
a. Sanaa ibungo ama (?, mungnabi machaa-ni)
5. Chingsubam chanu
6. Elaangbam chanu
7. Hanglem chanu
a. Sanaa ibungo ama (?)
8. Khoibam chanu
9. Konsam chanu
10. Kshetrimayum chanu1 (Kshetri Khaana Chaaobam)
a. Sattrachandra
11. Kshetrimayum chanu2
a. Sanaa ibungo ama (?)
12. Kshetrimayum chanu3
a. Sanaa ibungo ama (?, mungnabi machaani)
13. Laairenmayum chanu
a. Trangkhomba Waangkheiraakpa
14. Laairikyengbam chanu1
a. Singhajit (mateima machaani)
15. Laairikyengbam chanu2
16. Laaisram chanu
17. Maaisnaam chanu
18. Ngaangbam chanu
19. Oinaam chanu
20. Phuritsaabam chanu
21. Sanasam chanu
22. Sankhom chanu
a. Sanaa ibungo ama (?)
23. Thaangjam chanu Rasarikaa (Mahaaraani)
a. Dignajit (mungnabi machaani)
24. Thiyaam chanu apaambi yaaima
a. Gunachandra
25. Tourem chanu
26. Waairokpam chanu
27. Yaaikhom chanu

Panjakhribasing asigi sl no. 22na mahaaraani oiraga sl no 2, 7, 8, 10, 11, 21, 23, 24 asina Apaambi ngaaktani. 27 asigi manungda 18 di soinaaide (angaang pokte/nupaa pibaa pokte). 27 – 18 = 9 na soinaai (machaa pibaa pok-i)

49
Meidingu Tamlenkhomba (Madhuchandra)

Meidingu Loirenkhomba (1798 - 1800)-na leikhidaba numit adumaktada Ananta Sai mantri-gi khujin thouraang-dagi Madhuchandra-na ningthou oi. Ningthem Madhuchandra, Meidingu Chingthangkhomba-na Khayoiron Ngaangbam chanu Metu Loikhombi Waairanglamnembi-da pokpani. Ningthem-na manaao ibungo Chourjit-pu Yubaraaj aduga Maarjit-puna Senaapati oihalli. Ningthem-gi fambaal minglen-di Tamlenkhomba kou-i.

Madhuchandra-na ningthou oibaga mayaambung ningthou Laabanyachandra-bu loutunaduna haatkhiba Khumbong Chandramani amasung Nandalaal machin manaao-bu lou touduna haatli. ningthou oina paanbada akaaiba leigaba makheibu (chaaoraakna meeyoi 17 rom) haatlaga makhoi-makhoi-gii nupi angaang pumnamakpu Paanaa laanmee-singda pithoktuna yonjahalli (araanba thabak touhalli).

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudoksing

1.a. 1800, Faairen 23, Iraai: Chandrakhong semba hou-i.
1.b. Sajibu 7, Thaangja: Yubaraaj Chourjit-na nongmei arongba saai.

2.a. 1801, Kaalen 4, Iraai: ningthem-na Haaobam chanu Yaangleingambi-ga maraan luhong khongdong-i
2.b. Kaalen 17, Sagolsen: Madhuchandra-bu fambaal minglen Tamlenkhomba kouduna Meetei Leima Haaobam chanu-ga punna fambaal kaai.
2.c. Thawaan 8, Ningthoukaaba: Bishnupur-gi Akhra-da Mahaaprabhu thinthei.
Cachar-gi Mahaarani Induprabha
2.d. Faairen 22, Iraai: Mayaang Barmantri Barsayet, Hidakfu faanba Hidang 3 amnachingna mee 275 ga loinana Sija Mayaang leima (Induprabhaa)-gi ngaa puba thunglei.

3.a. 1802, Sajibu 17, Leibaakpokpa: Sija Mayaang Leima Induprabhaa changkhi.
3.b. Meraa 5, Thaangja: Ibungosija Chourjit Yubaraaj Mayaanglam changkhi. Mahaakpu chatkhidanaba khaamba chatlubadu 20 ni Nongmaaijing-da thunglei.

4.a. 1803, Kaalen: Lanthabaan Konung Ahanba-gi Pukhri touba hou-i. Chek-ki faraaikon (boundary fencing) konba hou-i.
2.b. Poinu 18, Thaangja: Tousaang da laandaaruba thunglei.
2.c. manaao ibungo Chourjit Yubaraaj-na mayaang lamdagi laan hourakpa matamda manaao Maarjit-pu khaamhalluba adusu meechang changsinminnakhibadagi paambei leitaduna Madhuchandra fambaal thaadoklaga Mayaang leibaak-ta changkhi.

Meidingu Tamlenkhomba @ Madhuchandra-na fambaal thaadokpa amasung siba:

Meidingu Tamlenkhomba-na paallingei matamda manaao ibungo Yubaraaj Chourjit-na mayaambabu taanthoklaga ningthou oiningduna Mayaang lamda 1802-gi Meraa thaada changkhraga laanmee kayaamarom khomduna 1803-gi Lamdaa thaada laan taarak-i. laan asibu ngaaknaba manaao ibungo Senaapati Maarjit-pu laan ngaaknaba thaakhi.

Cheirak asida manaao ibungo Chourjit-na ningthou khubam paamduna laandaarakpa adugi nungaaitaba adu faajinba ngamdraba Madhuchandrana Chourjit-pu pokpi mamaa ibema Sokpaaongambi (Chinfurol Chingaakham chanu Sokpaao ngambi Huiyen Kwaak Faabi)gi manaakta chatlaga asaaoba fongdoklui. Asaaobagi mayaaina fongdokkhiba waarol-singda ‘ningthou ei-gi naakta leibiraganu, najaa ibungo-gi naakta chatpikharo’ haaiba akanba waafam asi yaaokhre. Ikaai nungsi yaannarabi Sokpaaongambi-na machaa ibungo-gi manaaktadi chattaduna laan ngaakpa chatkhiba Maarjit-ki manaakta chatlaga waari pumba tamladuna kaplure. ‘Maalem asida namaa eigi hingfam leitre. Sidringeisida ichaasingbu unaramge khanduna laaklabani’ haairare. mamaa nouna kaainakhibadagi Sokpaaongambi-na Maarjit-pu machaa sakna yokkhibani.

amaromda Machaa-na laan houraga mamaa-bu leibaaktagi taanthokpadi fatmande khalladuna ‘nachaabu kari toujou haaibano’ haaina hangjarammi. Maduda Sokpaaongambina ‘fattraba nayaamba asibu taanthoklaga Chourjit Maarjit nachin-nanaao-na pukchel khoijel tinnana chahi mangaa-mangaa ningthou oiminnaraga leibaak ngaakminnou, amana ningthou oiringeida amana yubaraaj oiyu’ haaina taakpire. Mamaa-gi yaathang matung inna laan ngaakpa chatkhiba Senaapati Maarjit-na laan hourakliba mayaambung yubaraaj Chourjit-ki meechangda yaaosillaga punna laandaarakpadadi maaiyoknaba ngamlaroi khangduna theiraga machaanupi thaajakhiba Thongnaang Mayaang leibaakta changkhi.

1804 da mayaang laanmee 700 ka loinana Madhuchandra-na fambaal mulhouriba manaao Chourjit-ki mathakta laandaaraklammi. Adubu laanfamda majaa ibungo Madan Sai-ga loinana Madhuchandra-bu khutfangnana haatkhibani.

Meidingu Tamlekhomba (Madhuchandra) gi leima 29

1. Chakpram chanu
2. Chingsubam chanu
a. Sanaa Aton Singh
3. Haaobam chanu
4. Haaobam chanu Yaangleinambi Mahaaraani
5. Haaoleima
6. Hijam chanu
7. Konsam chanu
a. Sanaa Yumjaao Taaba
8. Kshetrimayum chanu
9. Laairikyengbam chanu
10. Leisaangthem chanu
11. Louriam chanu
a. Sanaa Lilaambar (Nilambar) Singh
12. Nongthombam chanu Apaambi
a. Sanaa Pabitra Singh
13. Nongthombam chanu Apaambi nahaa
a. Sanaa Hem Singh
14. Oinaam chanu
15. Paangambam chanu
16. Pukhrambam chanu
17. Sansembam chanu
18. Soubaam chanu
19. Waairokpam chanu
20. Yendrembam chanu Indrani
a. Sanaa Naol Singh

50
Meidingu Faalok Waairang Paamheiba (Chourjit)

Mayaambung ibungo Maduchandra (1800 – 1803)-na fambaal thaadoklaga Mayaang-da chenkhrabda haainakhiba waarol matung inna Chourjit-na amuk meetei ningthou oi. Chourjit maharaj-ki fambaal minglen-di Faalok Waairang Paamheiba kou-i. mahaakna ningthou oiba matamda manaao ibungo Maarjit-na yubaraaj oi.
JAARIBON: Leihoupokpi (Konung Amanba)

Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudoksing

1. a. 1803, Lamtaa 26, Sagolsen: CHEITHAAROL KUMBAABA asi chaaomalle, mahaakki matamdi matup ama oina iyu haaina Paanji Thaakur Krisnaananda, Angomchaa Biramani ani-bu ihalli.
1.b. akonba Lamtaa 1, Ningthoukaaba: chini angouba puthok-i.

2.a. 1804, kaalen 5, Ningthoukaaba: mayaambung ningthou Tamlenkhomba-na mayaangdagi laan kaarak-i haaiba paao fang-i.
2.b. Kaalen 14, Yumsakeisa: mayaambung ningthou Tamlenkhomba-bu laanfamda khutna fangna haatli. Majaa ibungo Madan Saai-ga punna haatpani.
2.c. Hiyaanggei 10, Ningthoukaaba: Sanggaai, Kanglaa, Yumjaao, Leikhomsang, Irusang, Sri Gobindjiu-gi laaisang, Nartasaalaa sang 7 hou-i.
2.d. Purnimaa, Thaangja: FAMBAAN THAANG saai.
2.e. Waakching 12, Thaangja: Meidingu Faalok Waairang Paamheiba-na masaagi chahi 28 da Kanglaa men-da famduna Laaisram chanu Meetei leima Thongnaang Laanthabi-ga punna fambaan tongminnei. Braahmani kumaari 108 na ising soktuna iruhalle. Thum-na dakhinaa tou-i. Mayaang Kunjadaas-na Radhaa kundagi ising puraktuna abhisek toubada yaaohalle haaiduna lou pari 1 pi.
2.f. Faairen 2, Iraai: chahi 41 loi haaradaba khunggang 11 (Tumu-gi Chouhaairung Saangmanik, Takhel Mungsaamchaam Athoksiri, Chouhinglapaai Chouhinglaakham, Aaru-gi Thamang Cheresenghom, Cheresaampeng Kondong-gi Thaamung Saangi, Takhen Sompa Mangsa-gi Thaamung Chouhaairung, Chounaai-gi Thaamung Uktamaa, Chouhaaing Lasaai Songsukkisung Chouhingmokem, Sekmu-gi Taamung2 Pansaa-gi Takhen, Chere Khaamit-ki Kanhaaitum, Itup-ki Kanhaai Oktong-gi Chouhaai Laraathon Chere) loi haarei.
2.g. Faairen 9, Iraai: Yubaraaj Maarjit-ka Thokchom chanu Jukeswari Tampaakleima-ga konungda pukhattuna luhongbi.
2.h. Faairen 27, Leibaakpokpa: Guruthaakur-gi machaa Purneswar-na Meidingu Tamlenkhombagi machaa sija Dulhappi-bu huuduna Mayaang ningthounaai-da pukhi.
2.i. Lamtaa, 26, Leipaakpokpa: Tousaang, Nungnaang, Khuncharong Khunnou, Ukoklom, Tamlok, Kambiron, Mallongtaai, Khongsaangkhul haao khunggang 8 asina loi haaige haaiduna ningthou-bu khurumlei.

CHOURAASI KHAMBA SANG-gi model
3.a. 1805, Sjibu 15, Thaangja: Tampaakyumda yoibu-yoihei pumnamak thoktuna leipaak ningthou yaaona BASANTA RAAS saanei.
3.b. Kaalen 2, Yumjakeisa: CHOURAASI KHAMBA kouba yumbi 84 suba sang saaba hou-i.
3.c. Kaalen 3, Sagolsen: Meidingu Faalok Waairang Paamheiba-ga Laaisram chanu Leimakhubi-ga luhong-i.
3.d. Ingaa 1, Yumjakeisa: Saamu Mayaa-gi fak saai.
3.e. Ingaa 10, Iraai: Yubaraaj Maarjit-na Awaa laan taanba chatli.
3.f. Ingen 22, Iraai: Sensaaba Asaaraam Silot (Sylhet) chatpa thunglei.
3.g. Laangban 27, Iraai: Khommakpa mayaang 107 pu Kakchingda khun linghalli.
3.h. Hiyaanggei 15, Sagolsen-da CHOURAASI KHAMBA sanggaaraga Sri Gobindaji yaaona RAAS saannei.

Basanta Raas
4.a. 1806, kaalen 11, Leipaakpokpa: Pulinband-da Sri Gobindaji yaaona BASANTA RAAS tou-i. Thaanil Iraai-da lommi. Leibaak-ki nupi angaang pumnamakpu saamu paao thaadun koukhatlaga BASANTA RAAS yenghalli.
4.b. Ingaa 14, Thaangja: Meidingu Faalok Waairang Paamheiba-na Leisaangkhong-da Sanaamahi khuramba chatli. Mabudhou Khaagemba-gi khonggun-da sanaa-na haajang yeirammi. Tanna laai sanggaarammi.
4.c. Ingaa 16, Ningthoukaaba: Laai Paakhangba haraao-i.
4.d. Ingen 4, Iraai: Ibungsi Saamu Faaba (Gambhir Singh) ga Langmaaithem chanu-ga luhong-i.
4.e. Ingen 27, Langmaaijing: Meidingu Faalok Waairang Paamheiba-na Mayaang khomlakpasing aduda nupi piduna khullinghanbabu Parakusum Hazari-na ‘nupi piba yaaganu, nupi piduna nayum naairabadi nakhoigi leibaakta hankhiba ngamlaroi’ haairubagidamak khudakta mahaakpu Waangu-da thaakhi.
4.f. Laangban 22, Thaangja: Meidingu Faalok Waairang Paamheiba-na Laaiwaa Haaiba (Sanaamahi)-da Ipi Konjengbi-bu Ningen Fungga 2 ga Sanaa taangga 1 ga Lupaa taangga 1 ga katle.
4.g. Hiyaanggei 28, Ningthokaaba: Yubaraaj Maarjit-na ningthou oiningduna thouraang tourakpadu khangnarakpadagi mee 273 henba Awaaromda chenkhi. Awaa puraga amuk hallaktuna kanna laan soknabada Meidingu Faalok Waairang Paamheiba-na manaao-bu nongmei kaapkanu haaina khaammi. Konnathangda henjillakpadagi khutfangnana soknabada Maarjit maaithiduna Poinu 26 Leibaakpokpa, Awaa-da amuk chensinkhi.  Kabo 300 khomhou-i. khomhouba mee-sing asi lambi thonnahankhi.

5.a. 1807, Sajibu 11, Thaangja: Kabo Khaari-na loipot katlei.
5.b. Sajibu 13, Ningthoukaaba: Haaorongba Muraari-na Chekaaipok leinaaba chatli.
5.c. Sajibu 19, Langmaaijing: Thokchaao Kirtibaasi Selungba-na Kaarongdagi haao khomme.
5.d. Kaalen 3, Langmaaijing: Gobinda-gi laaisang sanggaai.
5.e. Ingaa 22, Thaangja: Ningthem yaaona Khwaai Yaaiskul kaangjei saannei.
5.f. Ingen 13, Iraai: Thokchaao Labango Kumuda, Yumnaam Naroton, Ahanthem Hari, Oinaam Banamaali Yoirenba Lkhonbiruthatar 4 yaaona HUTUFUK laanmee 100 loinana Khampaat yourubada Mayon khunggang 3 khomlaktuna Aaimon, Khongkaang, Tumurok, Siponhpansaang khunggang 5 oina semlammi. Lambisu semlammi.
5.g. Thawaan 26, Iraai: nong chudare haaiduna Mahaaraaj-na irui, tanna nong chui.
5.h. Laangban 3, Thaangja: Yenlaangba Paangan-bu Sekmaairaakpa haaptuna thinthei.
5.i. Meraa 20, Yumsakeisa: Sanaa keithel kaadarababu Vishnu yaaona jagya touduna kaaba hou-i.
5.j. Lamdaa 10, Ningthoukaaba: KEIROI saagei 16 pu 10 oina supchindunayumkok 957 lephallaga Ibungsi Fakto mantribu puren oihanduna champitaraa 10 haappi.

6.a. 1808, Sajibu 22, Langmaaijing: Yubaraaj Maarjit Awaadagi thunglei.
6.b. Thaasi, Ningthoukaaba: Yubaraaj Maarjit praaischit tou-i.
6.c. Ingaa 23, Yumjakeisa: Haaobam Katwaan-gi manaainubi-na mawaa haatli.
6.d. Poinu 12, Iraai: Yubaraaj Maarjit Laansonbi-da utongchaak chaage haaisinnaduna Awaanglam haaonabaram chattuna khutkhomlaklaga Khudeiban-da tenggol saaduna thaa ama soknei. Ngamdaduna mayaang lam-da chenkhi.

***Maarjit-na mayaang-da chenba asida Mayaang Cachari ningthou-na changjafam pikhide. Changjafam pidabata nattana Leimaren Induprabhaa-gi mapaabung Madhuchandra-bu haatkhibagi laman khumnaba Maarjit-ki mathakta laallong chattharakkhi. Masida leiba yaadraduna mathawaai kanjanaba Awaa-da changjafam loukhibani. (Sl. 10-da yengbiyu.)

7.a. 1809, Ingaa 13, Iraai: Khunbong Apaambi-na machaa ibungo Tribhubonjit pok-i.
7.b. Waakching 25, Leibaakpokpa: Kabo Khaari-na loi haarei.

8.a. 1810, Hiyaanggei 3, Sagolsen: Tendongyaan-da konung semmi.
8.b. Poinu 6, Ningthoukaaba: Ningthem Tendongyaan-da kummi.

9. 1811, Kaalen 6, Nongmaaijing: Kaangjei sarik thaangba saannei.

10. 1812, Hiyangei 11, Nongmaaijaing: Yubaraaj Maarjit Awaa ningthou-da changjei. Awaa ningthou-na ‘machin-manaao nungsinana leiminnou’ haaina thembada yaade. Yaadrabada laanmee lakhaa ama piduna thaarak-i.

11. 1813, Faairen 20, Yumsakeisa: manaao ibungo yubaraaj Maarjit Awaa-dagi laak-e haaiba paao taai.
11.b. Sajibu 6, Nongmaaijing: manaao ibungo yubaraaj Maarjit-ka khutfangnana Kakching panjaao-da numit 11 ni laan soknei. Laan-da ningthem maaithiraduna mayaanglamda changkhi.

***Mayaang lam Cachar-da changkhiba asida mamaangda Maarjit-pu changhankhidabagum Leimaren Induprabhaa-gi mapaabung haatkhibagi malom-na Chourjit-pusu changhankhide. Leifam leitrabada Chourjit-na Jayantiya (houjik-ki Cachar-ga thangnana leiba Meghalaya-gi district oiraba mafam ama)-da changsinduna leikhibani. Konnathang-da leibaak handokpagi potlum pumba manaao Gambhir amadi Nara-da sinnaramlaga Nabadwip-ta lengsinkhibani.

Chourjit (Faalok Waairang Paamheiba) leima 50 da 40 soinaaide

1. Ahongsaangbam chanu
2. Akoijam chanu
3. Akoijam chanu
4. Amom chanu
5. Angom chanu
6. Chabungbam chanu
7. Chanambam chanu
8. Chanu 1 (khangdre)
9. Haaobam chanu
10. Hawoibam chanu
11. Hongnemsumngbam chanu
12. Irungbam chanu
13. Kataam chanu
14. Khaaidem chanu
15. Khaangembam chanu
16. Khoirom chanu
17. Khumanthem chanu
18. Khumbongmayum chanu ahan
a. Sanaa Tribhubanjit (Kirtee) Singh
19. Khumbongmayum chanu yaaima
a. Sanaa Raam Singh
20. Khumbongmayum chanu nahaa
a. Sanaa Tilaan Taaba
21. Konsam chanu
22. Kshetrimayum chanu
a. Sanaa Nadiyaachand Singh
23. Laaifraakpam chanu
24. Laairikyengbam chanu
a. Sanaa Ranajit Singh (Sanaa Chahi Ahum)
25. Laaisram chanu Leimakhubi
26. Laaisram chanu Thonglaan (Khongnaang) Laanthabi Mahaaraani
a. Sanaahal Palaanda Singh
27. Meitaankeisangbam chanu
28. Ngaangbam chanu Apaambi
a. Sanaa Brindaaban Taaba Senaapati
29. Ngaangbam chanu Leimakhubi
30. Ngaangbam chanu Mahaaraani
31. Nongbibam chanu
32. Nongmaaithem chanu
a. Sanaa Sillong Taaba
33. Nongthombam chanu nahaa
a. Sanaa Issaamayi Singh
34. Oinaam chanu
a. Meetei Taaba Henaaljit Singh
35. Pukhrambam chanu
36. Saairem chanu
37. Saapam chanu
38. Salaam chanu
39. Salaam chanu
40. Sanasam chanu
a. Sanaa Dharmasen Senaapati
41. Sarungbam chanu
42. Sorokkhaaibam chanu
43. Takhel chanu
44. Thingom chanu
45. Thoibam chanu
46. Thokpam chanu
47. Usam chanu
48. Waahengbam chanu
49. Waatham chanu
50. Yendrembam chanu

*** MEIHOUBALON SANGGAAI FAMAANG-da leima 40 na soinaaide haairi aduga mafam asida 39 na soinaaidaba uri.

51
Meidingu Nongpok Waairang Paamheiba (Maarjit)

Awaa-gi matengdagi mayaambung ningthou Chourjit (1803-1813)-pu taanthoklaga masaagi chahi 34 da Yubaraaj oiramba Maarjit-na 1813 gi Sajibu 17, Yumsakeisa numitta Meetei ningthou fambaal kaai. Fambaalda Thokchaaosu (Koubaron Thokchom chanu Janaki Senbi Laaikhungambi)-bu Meetei leima oina thaanggatli.


Fambaal-da leiringei thokkhiba thoudoksing

1.a. 1814, Kaalen 3, Thaangja: Chingaamakhaa-da mee 24 haatli
*** mayaambung ningthou Chourjit-ka loinaramba-sing leibaakta-gi taanthokpaga loinana maraal leiba leitaba thidana haatkhibasing-gi manungda 24 asisu amani.
1.b. Ingaa 4, Ningthoukaaba: Leirik Saaipum-da laandaai
1.c. Ingaa 22, Nongmaaijing: Huidromba Laaifam Laakpa-na lal-unpot (lalonpot) puduna Awaa-da chang-i.
*** ningthem Maarjit-ki matamda leibaak-ki fibham yaamna sokchillammi. Adubu Awaa-ga lalon-itik tounabadagi fibham fagatlakkhi.

2.a. 1815, Meraa 11, Iraai: Awaa laak-e haaiduna ningthem-na leibaak pumnamakka loinana laan chang-i. adubu laak-amdaduna hallak-i.
2.b. Faairen 4, Iraai: Kabo-dagi upaak yaanba chatli.
*** Awaa-gi mateng louba matamda Kabo asi Maarjit-na Awaa-da pithoklambani. Pithoklamduna mapu oidraba Kabo tampaakta sanaa sanggaai saananaba upaak yaanba chatpani. Masi Maarjit-na Awaa-da temsingnaba ahaanba khongthaang-ni.
3.c. Faairen 16, Iraai: Lambu ama haatpagi waahou-da Khullen-da laandaaduna maaithiba pirammi. Laan-da 9 faarak-i.

3.a. 1816, Ingaa 6, Nongmaaijing: Ningthem-na laai Khorifaaba khurumba chatli.
3.b. Poinu 9, Sagolsen: Singbo-na ningthem-da Sanaa taangban katlei.
3.c. Faairen 20, Sagolsen: Sriguruji Thaakur loi thaai.

4.a. 1817, Kaalen 5, Ningthoukaaba: Laaisraba Syaamaraam-bu Kalaaraajaa oihalle.
4.b. Kaalen 26, Nongmaaijing: ningthou semnaba thouraang touramba Haaobam Mantri-nachingba meeyoi kayaa ama haatli.
*** matam asida Maarjit-na manaao Gambhir Singh-busu chingnabada yaaokhi. Chingnakhibagi maramdi, Mayaambung Laabanyachandra haatpada yaaoramgadra haaibasini. Chingnaba asi lei haaiba khanglaklabada Gambhir Singh leibaak thaadoktuna Mayaang-da chatkhraga LALAANG-da leikhi.
4.c. Hiyaanggei 16, Ningthoukaaba: Leikaai 4 da RAAMLILAA saannahalli.
4.d. Hiyaanggei 26, Sagolsen: Ningthem-na Mayaang-da laandaaduna ngammi. Mayaang Ngamba haaiba mingthol loukhi. Laanda mayaang achangba 1000 faarak-i.
*** Ningthem-na 1808 Poinu 12, Iraai, Laansonbi-da utongchaak chaage haaisinnaduna Awaanglam haaonabaram chattuna khutkhomlaklaga Khudeiban-da tenggol saaduna thaa ama mayaambung ningthou Chourjit-ka laan soknabada ngamdaduna mayaang lam-da chenba matamda changhandabata nattana haatke tourakpadu kaaoba ngamdabadagi laman khumningduna laandaabani. Matam asi Cachar-da Gobindachandra-na paalli.

Jaintiya
Laan-da Mayaang Cachar-na fibham chaadrabada changjafam pikhidabadagi Jaintia-da changjafam louraga leikhiba Chourjit-ta laan-gi mateng Gobindachandra-na nirubani. Manaao-gi mathakta laman khumnabagi taanjaa fangbada nattana laan ngamlabadi Cachaar-gi saruk tangkhaai ama fanggadaba uduna Chourjit-na laanneklaba adu yaarammi.

Asomdana, mayaambung-na laan changlaklagani taabada laan makhaa chatthadana ningthem-na laanning hankhi. Laanning hankhibagi maramdi, mahaakki meechangda leiribasingdu ayaambana mayaambung ningthou Chourjit-pu nungsijaba ngaakta oibana laan maaiyoknaba matamda mayaambagi meechang oisinkhrabadi khudong thiba thokkani haaina khanbadagini. Maram aduna laanfaa khara puraga Chourjit-ka laan soknaramdana Mayaang Ngamba mingthol louraga hankhibani.

5. 1818, Ingaa 2, Iraai: Ningthem-na lam ahum waangna thonba yumfam-da kaa 7 ki sanaa sanggaai saai. Upaak mathak-ta sanaa pumna luppi. Kanglaasu, Yumjaaosu Nonghumsang-su Irusang-su upaak-na kuppi, Sanaa luppi.
*** kaa 7 ki sanggai saaribasi Awaa ningthou-gi nungaai-yaaifaba konung aduga maannahallaga matou tamduna saabani. Masida palliba ubaak-singsi Awaa-da pithoklamlaba Kabo tampaak-ta houba u-sing Awaa taaktana yaallaga sijinnakhibani.

6.a. 1819, Laangban 5, Sagolsen: Khuraai khunfam-bu konung semningduna urong thaaraga leithonba hou-i.
6.b. Waakching 2, Nongmaaijing: Awaa-na laan taarak-e haaiduna Ningthem-na Meetei leipaak hupna Awaa-gi laan ngaakpa chatli.
*** Burma-gi record matung inna Maarjit-na paanba matam (1813-1819) asi MANIPUR asi Burma-gi makhaa ponbani. Maarjit-na chahi kayaamarom Awaa/Burma-da leiraga Bagyidaw–ga  sakkhangnaduna taknabadagi yaabiduna mapubok ningthou Bodawpaya-na laanmee-gi mateng pibiraktuna Maarjit-pu ningthou oihankhibani.

Mapubok-na 5 June 1819 da leikhidraba matungda masu ibungo Bagyidaw-na 5 June 1819 da ningthou oiraga 7 June-da fambaal kaai. Fambaal kaaba asida Burma-gi makhaa ponba ningthou pumnamak koukhattuna fambaal tongbagi thouram sinbada Maarjit-ti chatkhide. Manaai ama thaaraga yaaifa-mangol fongdokkhi. Matou adu usittabani haaina khanduna General Bandula-bu khong laanmee 25,000 amasung sagol laanmee 3,000 piraktuna Maarjit-ki mathakta laandaarakpani.

6.c. Waakching 5, Leibaakpokpa: Awaa-ga laan soknaba hou-i.
6.d. Waakching 12, Leibaakpokpa: Leipaak kaai, ningthem-di Cachar-da chensinkhi.

*** Thoudou asi Burma-gi puwaari-da asumna laachalli-

The first to test Bagyidaw's rule was the Raja of Manipur, who was put on the Manipuri throne only six years earlier by the Burmese. Raja Marjit Singh failed to attend Bagyidaw's coronation ceremony, or send an embassy bearing tributes, as all vassal kings had an obligation to do. In October 1819, Bagyidaw sent an expeditionary force of 25000 soldiers and 3000 cavalry led by his favorite general Maha Bandula to reclaim Manipur. Bandula reconquered Manipur but the raja escaped to neighboring Cachar, which was ruled by his brother Chourjit Singh. The Singh brothers continued to raid Manipur using their bases from Cachar and Jaintia, which had been declared as British protectorates.

Chourjit-na ahaanbada Jaintia-da leiraga 1817 (4.d) da taarakpa manaao Maarjit-ki laan Cachar-gidamak ngaakpa adugi yaanakhiba waarol matung inna Chourjit-na Cachar-gi khaa thangba saruk asi fanglaga JAARIBON-da konung semduna paallammi. Maarjit-na chensillibasi masaamakna laan houduna taanthokkhraba mayaambung ningthou Chourjit-ki manaaktani.

6.e. Faairen 10, Leibaakpokpa: Pakhaan Un, Kene Un-na lounama touraga lottuna leijaba Ibungsi Jay Singh-bu ningthou sembige haaina kouthoklaga Meetei lakhaa 3 rom ga loinana Awaa-da pusinkhi.
*** Ibungsi Jay Singh-bu meeyoi kayaamarom-ga loinana pusinkhraba matungda Awaa-ga marup oiba Huidrom Subol-da Awaa laanmee 2000 rom sinnaramlaga General Maha Bandula Awaa-da changkhi. Asumna Subol-na leibaak ngaakpa hourakpadagina yaanba ama puraktuna tangdu leitaaba ningthourol ama laaktirba faaobagi matam asibu Manipur-gi Puwaari-da CHAHI TARET KHUNTAAKPA haaina khangnahou-i.

King Bodawpaya
Bodawpaya (pokpa: 11 March 1745, leikhidaba:5 June 1819) Burma-da leiba Konbaung Dynasty-gi 6 suba ningthou-ni. Angaang oiringeida -Maung Shwe Waing- kourammi konnathangda -Badon Min- haaina khangnakhiba Bodawpaya asi Dyanasty asibu houdoklamaba aduga Burmagi ahumsuba ningthourel oikhiba Alaungpaya-gi marisuba machaanupaani. Mahaakna 1782 da ningthou oiraga Amarapura-da konung semgatlammi. Mahaakna ningthou oiringeida lousillamba nongchup-ki lamsing-di Arakan (1785), Manipur (1814) amasung Assam (1817–1819)-ni. Mahaakpu –Hsinbyumyashin–  (angouba saamusing-gi ningthou) haaiba mingthol-da khangnarammi. Bodawpaya (11 February 1782 – 5 June 1819) na hinglingei leima 200 romda machaanupaa 62 amasung machaa ningol 58 poklammi.

king Bagyidaw
Bagyidaw (pokpa: 23 July 1784, leikhidaba: 15 October 1846, fambaal minglen: ‘Sri Pawara Suriya Dharmaraja Maharajadhiraja’ konna ‘Siri Tribhawanaditya Dhipati Pawara Pandita Mahadhammarajadhiraja’ haaina khangnakhiba) gi atoppa ming ama Sagaing Min haainasu khangnei. Mahaak mapubok Bodawpaya na leikhidraba matungda Konbaung dynasty-gi 6 suba ningthou oina 1819 gi June 5 maktada fambaal kaakhibani. Mahaakna 1837 gi April 15 faaoba fambaal-da leirammi. Mahaakna ningthou oiba matamda mapubokna konung oiramba Amarapura thaadoklaga Ava-da 1823 da hongjinkhi.
 General Maha Bandula




Bagyidaw –gi khwaaidagi achaanba laanjinglen-si General Maha Bandula asini. 1825 ki laan-da General Bandula-na tukhrabada mapubok-na lousillamba nongchup-ki lam-sing pumnamak British-ka ‘Treaty of Yandaboo, 1826’ inaduna yaanaba puraklaga thaadokpa taarammi.  Mityeng asomdagi yenglagadi CHAHI TARET KHUNTAAKPA (1819-1826) asi Burma-gi puwaari-dasu achouba khuningthek amani. Gambhir Singh-ga British-ka yaanaba puraktuna Cachar-da soknakhiba Tilaain-gi laan asi Burmese-sing-gi oinadi ahaanba Anglo-Burmese War oikhi. Masi 1826 ki Yandaboo Sandhi-da loisinnakhibani. Masina maram oiraga Burma-gi changkhollaba samraaijya-na kintharaktuna British-ki samudra-da tinsinkhinaba ahaanba maram oikhi.


Nongpok Waairang Paamheiba @ Maarjit-ki leima 31

1. Aheibam chanu
2. Akhaam chanu
3. Akoijam chanu nahaa
a. Sanaa Chandrasen
4. Angamchanu
5. Angom chanu
6. Araambam chanu
a. Sanaa Bihaar Singh
7. Chanu 1
8. Chanu 2
9. Chanu 3
10. Chanu 4
11. Chanu 5
12. Hijam chanu
a. Sanaa Radhaakaanta Khuraailaakpa Senaapati
13. Hijam chanu nahaa
14. Iwaanglon Ningthoukhongjam chanu Kumaabati Leirik Saaipung Ngambi (Meetei Leima)
a. Sanaa Chandrahaas Yubaraaj
15. Khaaidem chanu
16. Koubaron Thongbam chanu Bhaanumati Nongpok Waairang Paamheibi (Meetei Leima)
a. Sanaa Naraan Singh
17. Laaisangbam chanu
18. Laaisram chanu
a. Sanaa Kanhaai
19. Maaibam chanu
20. Maaibam chanu nahaa
21. Mayaanglambam chan
a. Sanaa Gopaal Singh
b. Sanaa Durjay SIngh
22. Mayengbam chanu
23. Ngaangom chanu
24. Ningthoukhongjam chanu
25. Oinaam chanu nahaa
26. Thaangjam chanu Punyabati (Meetei Leima)
a. Sanaa Jogendra Singh Yubaraj Waangkheiraakpa
27. Thiyaam chanu
28. Thokchom chanu Janaki Senbi Laaikhungambi (Meetei Leima)
a. Sanaa Dherendra Yubaraaj
29. Waahengbam chanu
a. Sanaa Bikuntha Singh
30. Waahengbam chanu
31. Yumkhaaibama chanu

*** MEIHOUBALON SANGGAAI FAMAANG-da leima 31 ni haai aduga 26 ki ming khaktamak fang-i. maram aduna 5 di Chanu haaina thamle. Soinaaidaba leima 19 pallammi adubu masida masing 21 uri. Sanaa 11 asigi manung 6 ti Bhaanugaas (houjikki Bangladesh) ta leikhi haairi.