Thursday 6 September 2012

MANIPUR-DA SARKAAR-GI OIBA MAHEI MASING-GI THOURAANG

Waahoudok:

Manipur asida awonba ama purakke haairabadi mahei-masing (education) asida ahaanba mityeng thamba taai. Education asina leibaak adugi meeyoisingbu afaba leibaak-machaa oihanba ngamlabatada leibaak aduna paamjariba saanti, chaaokhatpa amadi chinna-chaannana hingminnaba haaibasi purakpa ngamgadouribani. Manipur-gi houjik leiriba saktam asidagi henna afaba maaiyon amada chatsi/semgatsi haairabadi MAHEI MASING asida yaaol ama purakpa khaktana achouba khuningthek adu oiba ngamgadouribani. (Education Minister-na thaa 6 ki manung-da awonba ama uhangani haaikhibadu afaba SINGNABA amani haaina thamjaning-i. ‘“Education Tourism’-da sarkaar-na maai onsillagani” haaiba adusu afabani.)

Hujik oiriba fibham:

Manipur-da Manipuri-na medium of Instruction oiraga mahei tamba asi chaada ani (2%) khaktamak ngaaire. Chaada marifutaraanipaan (98%) na English medium-da tammi (ASER).

Chahi 6-14 gi angaang 27.7% na sarkaar-gi school-da, 71.1% na lanaai school-da tammi. Masida angaang 1.1 na tamde. Maaigei amaromda, Chahi 15-16 gi angaang 21% na sarkaar-gi school-da, 67.1% na lanaai school-da tammi. Aduga nupaamchaa 11.3 aduga nupimachaa 6.2 na tamde. Ningsingba yaabadi Manipur-da Right to education Act asi chatnaribani.

Mataang asida, Manipur-gi Mahei-Masing asigi fibham fagathanbagi maram-da apikpa waakhallon kharadang thamnaba hotnajari. Thamjariba mityeng asi thaak 4 da thendokchanabasu hotnajari. Makhoi adudi-

  1. Lower Primary-dagi Secondary
  2. Higher Secondary
  3. College
  4. Ahenba Institute/University:

1. Lower Primary-dagi Secondary:

Sarkaar-gi school pumnamak mamaaron-da mahei masing tamba oigadabani.

School-sing asi henna chaaokhathannaba/ masing yaamkhat-hannaba/ henna paamnahannaba sarkaar-na hotnabigadabani, Policy sembigadabani.

Makhoigi syllabus asi pumnou nouna semdokpiba chang-i. Manipur-gi oibasingna 70% oihallaga Bhaarat-ki oibana 20% aduga maalem-gi oibana 10% gi chaangda information leihanba chang-i.

Physical education, vocational training amasung co-curricular activities-da henna mityeng thamba school-sing oihannaba hotnabigadabani. Mataang asida eikhoina Ram Krishna Misson-gi model yengba yaai.

School-singdu ‘five fold education system’ chatnahangadabani. Mangaa adudi - (i) Physical, (ii) Practical, (iii) Aesthetic, (iv) Moral (v) Intellectual haairiba asini. Masigidamak Banasthali Bidyapith, Rajasthan-gi model yengba yaai.

Meeteiron-na medium of instruction oiba school-dadi Meetei mayek-na iba laairiksing tamnagadabani.

Uba, taaba, ngaangba amasung chatpa-gi paanggal maangkhraba-singgi maheisang leihanbigadabani. Nattraga punna tambigadabani.

Hendaannaba:

LP, ME amasung High School level-gi oiba Intra amasung Inter School Meet paangthoktuna makhal mathel-gi oiba hendaannaba paangthokpigadabani. Paangthokpa yaabasingdi-

  1. Educational
  2. Sports
  3. Performing Arts
  4. Fine Arts
  5. Cultural items asinachingba

Maheiroising-gi Scholarship amasung manaa mathum:

Sarkaar-gi school-da tamba angaangsingda class IV, VII amasung X loibada scholarship-kidamak chaangyeng leihanbigadabani.

  1. Class IV loiraga thaaba scholarship chaangyeng maai paakpasingna class V - VII faaoba fanghanbigadabani. (angaang 10,000)
  2. Class VII loiraga thaaba scholarship chaangyeng maai paakpasingna class VIII - X faaoba fanghanbigadabani. (angaang 5,000)
  3. Class X loiraga thaaba scholarship chaangyeng maai paakpasingna class XI - XII faaoba fanghanbigadabani. (f) ta yengbiyu. (angaang 3,000)

NB- chaangyeng-sing adu Manipur sarkaar-na sakkhanglaba raajya-gi lon amada oigadabani.

Masigi mathakta

  1. Class X gi matamda 1st division fangduna maai paaklabasingbu computer/ laptop nattraga khudolpot oiba potlam amamam pibiduna pukning thougatpigadabani.
  2. Class X gi matamda pumnamaktagi makok thongbaduda lupaa laakh 3 (ahum), anisubada lupaa laakh 2 (ani) amasung ahumsubada lupaa laakh 1 (ama) manaa oina pibigadabani.
  3. maheiroising asida MAPAANda tamgadaba amasung MANUNGda tamgadaba haaina khaaidokpiba yaai.

MAPAANda tamgadaba angaang masing – 500
MANUNGda tamgadaba angaang masing – 2500

NB: Chaangyeng parikhaa-gi form menbada MANUNG amansung MAPAANda tamningba asi khalhan-gani. MAPAAN-da tamningba maheiroisinggi manungdagi maai paaklakpa ahaanba 500 bu thaabigani.
School-da ojaasing matou karamna chaang naaihangadage:

School-da ojaasing chaang naaina leihannaba, mahei tambinaba amasung namthaak touduna salary loudanaba makhaada point anikhak thamjari -

  1. Finger print read touba machine amana IN amasung OUT matamda makhoigi attendance louba.
  2. Classroom khudingmakta haairiba machine asi amamam thamduna makhoigi class changba amasung changdaba adu yengbiba asini.

Ojaasing-gi salary:

  1. Ojaa pumnamakki salary makhoigi bank account-ta pibigadabani.
  2. Salary mamaangda mahaakki attendance adu check toubigadabani.
  3. Mahaakki suti amasung class loubagi chaang yenglaga mahaakki salary adu saabigadabani.
  4. Masaagi fangjaba suti (proper channel) nattana attendance leitrabadi nongmada lupaa 1000 (lising) ama kakkadabani aduga assign touba class amagi attendance leitrabadi lupaa 500 kakpigadabani.

Ojaasing-gi Training:

Ojaasinggi training asi yaamnamak maru oi. Training asi short term amasung long term haaiduna ani leigani.
  1. Long term asina chahi amagini. Aduga ojaa khudingmakna training asi tangaaifadana lougadabani.
  2. Short term asina thaa amagi oigani. Aduga masi chahi khudinggi leigani. Ojaa amana chahi mangaada haairiba training atenba asi ahum-dagi taadana yaaogadabani.
  3. Training loufam oiriba Institute aduda short term course asi chahi amagi manungda 4 rak leigani. Thaa ahum khudinggi amuk amuk.

Manaa mathum:

Manaa-mathum piba haaibasi yaamnamak maru oibani. Masi chahi khudinggi pibigadabani.

  1. Chahi khuding-gi afaba ojaa 15 (taraamangaa – LP 5, ME 5, High School 5) da lupaa 50,000/ (lising yaangkhei) yaaona citation amasung manaa mathum pibiduna ikaai khumnabigadabani amasung makhoi-gi salary adu 10% hengatpigadabani.
  2. Chahi khuding-gi afaba maheisang 3 (ahum - LP 1, ME 1, High School 1) da lupaa 1, 00,000/ (laakh ama) yaaona citation pibiduna ikaai khumnabigadabani/pukning thougatpigadabani. Senfam asi Head master-na school-gi beautification amasung atei-atei semjin-saajinbada sijinnahangadabani.

2. Higher Secondary:

Secondary matam-gi education adu makhaa chatthagani.

Tongaan-tongaanba stream-sing mayek sengdokkani. Aduga masibu Junior College haaiduna XI amasung XII khakta tamba oihanbigadabani.

High School nattraga College-ga pulhalloidabani. Aduga medium of Instruction asi sarkaar-na sakkhanglaba Manipur-gi lon amasung Ingraaji-da oihangadabani.

Atei matousingdi mathakkiga maanei.

Haapchinba khara-

  1. District khudingmakta Residential High School ani-ani amasung Residential Junior College amamam thambigadabani.
  2. School amasung Junior College-sing asi vocational oihanbigadabani.
  3. Haairiba residential-sing asida scholarship fangba-singna tamgadabani. Scholarship fanghoudaba maheiroisingsu tamba yaai. Adubu selection fangba oiba taai.

3. College-gi mahei-masing:

Sarkaar-gi College pumnamak nouna semdok-semjin touba chang-i. tamnariba discipline-sing asi haapchinba amasung louthokpasu chang-i.

College-gi medium of Instruction asi Meeteiron amasung Ingraaji-na oigadabani. Taakpi tambibata nattana paaokhumsu English nattraga Meeteiron-da piba/khumba  yaahangadabani.

College loirakpa matamdasu University tamnanaba Scholarship pibigadabani. Chaangyeng-gi makhaa ponna khangatkani. Masida-

  1. MAPAANda tamgadaba amasung MANUNGda tamgadaba haaina ani leiba yaai.
  2. Form thaajinba matamda makhoina khanjagadabani.
  3. Punna angaang masing 1000 khangatpada MAPAANna 250 oiraga MANUNGna 750 oihanbigadabani.

NB: Chaangyengsing asida sarkaar-gi school, college-da tamlakpasing khaktagini. Angaang khandokpagi mawong mathakkiga maannagani.

Houjik leiriba sarkaar-gi College-sing asida henna attractive oihanduna mapaan lam-gi angaangsing faaoba laaklaga tamlanaba hotnaba changli.

4. Ahenba Institute/University:

Pumnamaksigi mathakta sarkaar-gi mityeng makhaada Institute/University kharasu leihanba yaai. Makhoising adudi-

4.1. KANGLEI TAAIBANG MAHEIKOL (Meeteiron-da mahei tamba University)
Masida Nursery-dagi PhD amasung Post Doctoral faaobagi tamfam oigadabani. Manipur-gi Indigenous oiba pukning lousing adu sijinnaraga maalem-gi oina top-toppa masak ama puthokpa ngamba makhal-gi education system oihangadabani. Mahei-masingda leiba Meetei-gi kaanglon adu masida sijinnaragadabani. Masidagi thorakpa angaang amana maalem-gi meeyoi amadagi thoidok hendok-hanba ngamba adu oihannaba hotnaragadabani.

4.2. MANIPUR STATE OPEN UNIVERSITY (Distance Education/Correspondence course)
Masida Manipur-gi manung amasung mapaan-da leibasing correspondence oina mahei tamjaba yaanaba thouraangni.

4.3. MANIPUR STATE INSTITUTE OF LANGUAGE (Sarkaar-na sakkhanglaba lonsing)
Manipur-da leiriba lonsinggi manungda sarkaar-na khangatlaba lon-sing asi tamnaba amasung thijin humjinduna neinanaba Institute-ni. Masida School-gi ojaa-singna mafam amadagi amada chatpa matamda lam adugi lon-singdu khangnanaba tamsinbani. Masida mapaan state-ki meeyoising nattaga lon-sing asibu tamningba meeyoisingna ming chanba yaagani. Masi thijin humjinduna neinanabada henna mityeng thamgani.

4.4. MANIPUR STATE INSTITUTE OF MANIPURI STUDIES (lon, jaati kaanglup amasung akoiba raajya/leibaaksingga leinaba mari neinaba)
MANIPURIgi maram-da khangnaba tambiba Institute oigani. Masida lon, Saahitya, kalaa, khunaai, nat-ki machal-singda nattana maagi folklore amasung puwaari khangnaba tamsinbaga loinana thijin humjinduna neinanagani. Masida mapaan lamdagi laaklaga Manipur-da thabak toubasingsu Meeteiron tambigani.

4.5. MANIPUR STATE INSTITUTE OF TRANSLATION STUDIES
Masina Manipur-gi lon-sing amadagi amada, Manipuridagi bhaarat-ki lon amada amasung Bhaarat-ki londagi Manipuri londa, Manipuri-dagi English-ta amasung English-tagi Manipuri-da handokpagi thabak chaaokhathanbata natta handokpagi kalaa asida education fanghangani.

4.6. Manipur State Institute of Religious and Culture
4.7. Manipur State Institute of Tourism
4.8. Manipur State Institute of Performing Arts
4.9. Manipur State Institute of Marketing Management
4.10.  Manipur State Institute of Rural and Urban Studies
4.11.  Manipur State Institute of Foreign Studies
4.12.  Manipur State Institute of South East Asia Studies
4.13.  Manipur State Institute of North East India Studies
4.14.  Manipur State Institute of Business Administration
4.15.  Manipur State Institute of Information Science
4.16.  Manipur State Institute of Handloom and Handicraft
4.17.  Manipur State Institute of Vocational Training
4.18.  Manipur State Institute of Printing Technology
4.19.  Manipur State Institute of Technology
4.20.  Manipur State Institute of Food Science and Nutrition
4.21.  Manipur State Institute of Electrical Engineering
4.22.  Manipur State Institute of Industrial Engineering
4.23.  Manipur State Institute of Agricultural Marketing
4.24.  Manipur State Institute of Information Science and Technology
4.25.  Manipur State Institute of Cinematography
4.26.  Manipur State Institute of Management Studies
4.27.  Etc.

Maheiroisinggi Tunglamchat:

Manipur sarkaar-gi school-da tamlakpa, scholarship fangduna maheii tamlaga maai paaklakpa afaba maheiroisingna Manipur sarkaar-gi loisangsingda thabak changba matamda ahaanba priority pigani haaiba rule semdokpibasu chang-i.

MAPAAN dabu oirabasu MANUNGdabu oirabasu mahei tamkhiba aduga chaangyeng parikhaa ngamlaba maheiroising adu Manipur sarakaar-gi chaanaba thaakta thabak fanghanbigadabani.

Class X loirakpada, XII loirakpada, TDC loirakpada, MA loirakpada thaak-thaakki oiba thabak asi chaang naaina loubigadabani. Thabak changnabagi tongaan-tongaanba chaangyeng parikhaa leigadabani.

thabak changba matamda Meeteiron iba amasung paaba heibasingda ahenba mityeng thambigadabani.

Class X thaaruba aduga maai paaklaktrabasing-bu UM (under matric) haaina khangnaragani amasung makhoigidamak toubigaba thouraang ahum lei-

  1. Chaangyeng paangthoktuna makhoiga chaanaba thabak loubigadabani.
  2. Lougadaba thabak-sing adugi manungdagi tangaai fadaba khara-gi tamfam maheisang leigadabani.
  3. Makhoi-da akhannaba education piba chang-i. makhoina tongaan-tongaanba sinfam-gi mahei tambaga konnana computer, internet amasung atei anouba device-sing sijinnaba tambigadabani.

Uba, taaba, ngaangba amasung chatpa-gi paanggal maangkhraba-singgi chaanaba thabak-sing tongaanna loubigadabani. Makhoi-gi marakta thoidok hendokna talent leibasingsu lei. Makhoigidamaksu akhannaba thouraang leigadabani.

Haapchinba saruk:

‘Meeteiron’ Manipur raajya-gi State language-ni: Raajya-gi lon-ni. Rajya asida mapung oina Meeteiron ngaangnei. Court language-ni: Cheiraapki lon-ni. Cheiraap-ta waayen bichaar toubada lon asida chatthaba yaai. Official language-ni: Loisang lon-ni. Sarkaar-gi loisang pumnamakta lon asina chatanaba yaagani. Lingua-Franca-ni: tongaan-tongaanba miyoi kaanglup-singgi manungda paao faaodok-faaojin tounanaba lon-ni.

Manipurda leiba Meetei nattaba miyoi kaanglup-singna Meeteiron-da paao faadok faaojin tou-i. Mataang asida Court language-si ngaangnabakhakta oiraga leiba oina uba fang-i. ayaambana ingraaji-da iba oina tou-i. naakan amaromda, official language-ni haaibasisu office manungda Meeteiron-na ngaangnei haaibatamak ngaaire. Ithok-isin-gi thabakti ingraaji-da ngaakta touri.

Manipur Taaibang Maheikol-gi Manipuri Masang faaobana Meeteiron-da Haaija-cherol amatta ide. Khanghan-cherol faaoba ayaamba matamda ingraji-na thokli. Meeteiron-na haaija-cherol ibabu kanaanasu sougatpide. Madugi onna-teinabada, iriba miyoi adubu ikaaiba nanghalli.

Manipur sarkaar-na sarkaar-gi oiba cherolsing meeteiron-da inaba thouraang paaikhatfam thok-i. masigisu mathakta Haaija-cherol (application) sing meeteiron-da iba yaahanbigadabani. Khanghan-cherol (notice) singsu meeteiron-da ibigadabani. Mingjan-che (form) khudingmak meeteiron-da fanghanbigadabani. Lepna-cherol (record) khudingmak meeteiron-da ibigadabani. Masang (department) amasung Loisang (office) khudingmak meeteiron-na thonbigadabani. Thoumi-singgi sinfam amasung fam-gi ming khudingmak meeteiron-na thonbigadabani. Ming-i-konpaak (name plate) khudingmaktasu meeteiron-na ibigadabani. Sak-i-konpaak (sign board) khudingmaksu meeteiron-da igadabani.

Mahei-masing-gi Masang asina laanthokpiriba web page asisu meeteiron-da paaba fanghanbigadabani. Language option leigadabani.

Pumnamaksi ngamnanaba amasung Meeteiron chaaokhat-hannabagi thouraang ama oina Manipur State Institute of Translation Studies lingkhatpiba asi yaamnamak tangaai fadabani. Meeteiron-da heeram (discipline) khudingmak tamba yaaba awaangba thaakki maheikol amasu leihanbigadabani. Pukning-lousing piba laairik (knowledge text)sing meeteiron-da paaba fanghanbigadabani. Manipur State open University ama leihanbigadabani.

Manipur sarkaar-na Official language development programme ama paaikhttuna lon asibu loisang-singda sijinnanaba hotnafam thok-i. Court language development programme ama paaikhattuna lon asibu waayel loisangda sijinnanaba hotnafam thok-i. State language development programme ama paaikhattuna lon asibu atei kaanglup-singna sijinnabada henna khudong chaanaba amasung henna chaaokhatnaba hotnafam thok-i. Nattrabadi Meeteiron-na Manipur raajya-gi State language, Court language, Official language, Lingua-franca oi haaibagi mamal leitabasigisu mathakta amuk henna leiraroi haaijaning-i. aduga mamaa maron-da mahei-masing tamba meeyoisingna mamaaleibaak maramdam majaati makhunaai, mamaaron amasung manaat-pu henna nungsigani, madugidamaktasu mapunsi aduna centre point oihallakkani haaibasini. Masi eikhoigi tangaaifadabani haaijaning-i.

No comments:

Post a Comment