Sunday 8 December 2013

MEETEI LAAIREMBI oina laangonkhibi CHINGMEE NINGOL ahum

1. YUMJAAO LAAIREMBI oina laangonkhibi SELLOI PITANGAA

Meetei leibaak-ta Meidingu Uraa Konthouba (568-658 AD)-na leikhidraba matung-da chahi 5 ningthou paande (658-663 AD). masigi maramdi, mahaakki machaa-sing (Naaohan, Yoichaaron, Hongnemyoi Khunjaaoba, Ningthouraangaa) gi marakta ningthou fambaal fangba yaabasi Hongnemyoi Khunjaaoba asitana oirammi. aduga mapaabung leikhidaba matamda mahaak Meetei Leibaak-ta leiramde.

Hongnemyoi-na mareibaak thaadoktuna langfei chatpa matamda lamsaang chatlakapgi awaaba amasung thaknaba ising, amasung chaanaba chayom loithokkhiduna chokthaba matamda nungsaagi meisaa khaangba ngamdaduna waantharammi. Matam aduda ising sokpa laakpa Selloi leisaabisingna mahaakpu thengnarammi. Leisaabising adugi maraktagi khulaakpagi machaanupi ibema PITANGAA-na Hongnemyoi-bu araam khouraangba kokkhankhi. Ngaaihaak punggoi unaba aduda paakhang leisaa animak amana amada thamoi pinakhi aduga khulaakpagi machaanupi PITANGAA-na masaabi-bu kanaa khanghandana ningol kaada thamkhi.

Haairiba kanaa khanghandaba thabak asi Selloi kaangbu-na khanglakpada nattana yeknaba (laan ngamduna hanjarakpa Selloi-singbu Meetei-gi lam taaktana faaoraga chatli haaibagidamak makhoigi mee-singbu lumduna masing yaamna haatkhiba) Meetei ningthou Uraa Konthouba-gi machaa nupaani haaiba khanglabada laman khumba oina haatnaba hotnarakkhi. sarou laang adudagi PITANGAA-na mahaakpu theidoraktuna mathawaai hingjakhi.

Theidoknaba hotnabada PITANGAA-na mapaabung amadi mareibaakki mabung moupaa-singda haaijakhi ‘ngasi haatlagadabanina chaak charaa amattadi mabuk penna pijakhige.’ PITANGAA-di atei leisaasinggumna yu thongde adum oinamak akhannana kharadi sungduna thamjei, madusingdu puthoktuna mayaamda laanduna pithak-i. Yu-sing asi thaktuna chaak tokpa matam faaobadadi ngaaibinaba haaijei. Yeknabagi machaa haattuna laman khumnaragani haaibagi haraaoraba Leibaak-ki mabung-moupaa-singnasu waafam adu yaabiraduna PITANGAA-na sungba waanglei athumba adu thaktuna chaak pijaba loiba ngaainarammi.

Chaak loiramba yaaba matam-da changduna hangbadagi ‘mungadoure’ haainatamak khummi. Anirak ahumlak changlaktuna hangbadasu adumak chap maannana khummi. Asomdana PITANGAA-na leirang-da nung futtuna yu-gi mayaaina leibaakki mabung-moupaa-sing ngaaoduna tumthakhiba matam adu ngaairammi. Asumna yu-gi mayaai-na pumnamak tumthanakhrabada masaabi Hongnemyoi-bu PITANGAA-na asoi-angaam yaaodana theidorakkhibani.

Hongnemyoi-na Selloi thaadoklamlaga Khuman-da changjafam louduna leiringei Meetei ningthou machaani khangduna Khuman ningthouna machaanupi thaajei. asumna Moiraang ningthou-nasu paao khangladuna machaanupibu Hongnemyoi-da thaajei.

assomdana, Uraa Konthouba-na nonggaakhraba matungda Hongnemyoi-bu ningthou fambaal mahut sillanaba koithi thibadagi Moiraang-da leire haaiba khangduna koukhathalli. aduga mahaakna Luwaang guru Punsiba-dagi mahei masing amasung chatnarol tamlaga 663 AD da NAAOTHINGKHONG haaiba ming louduna Meetei Ningthou fambaal kaakhi.

mahaakna Meetei leibaak-ki ningthou fambaal kaare haaiba paao taarabada Selloi PITANGAA-na ching-paat khong amasung khudong chaadaba mafam kayaa laanthoktuna masaabi-bu unaba laakkhi. Mahaakna laakpada mahaakna futkhiba nungdum ahum adusu puraklammi. Saabi-saanou anina saknakhiba nungsi waasak adu ningsingnaba oina Meetei leibaak-ta ningol oibi mahaakna awaaba kayaa tungoinaduna yourakkhi. adubu Meetei Ningthou Naaothingkhong-nadi PITANGAA-bu loinabi oina lousinba ngamkhidare. mahaakki punsi kanbirakpi, mamaa sakpi palemgum khanduna ningthou fambaal-gi yetlomda thaaba mamaagi fidaa-da famhanbadagi mapukning nungsiduna YUMJAAO LAAIREMBI onkhi.

PITANGAA-gi punsi amasung mahaakna meetei leibaak-ki ningthou oirakkadaba punsi amabu kanbirakhiba khudingmak adu mamal amatta thamdana irolnungda luphankhiba adu paamdabadagi PITANGAA-bu masaabi Naaothingkhong masaamakna LEIMAREL laangon oina louduna YUMJAAO LAAIREMBI haaina khangnaduna laatpa houkhibani.

2. NONGPOK EREIMA oina laangonkhibi SAAFABI

Meidingu Tabungba asi Meidingu Telheiba (1335 - 1355) na Meetei Leima Sanarembi da pokpani. manaao Sanaayaangnu kouba ama lei.

mapaabungna nonggaaraba matungda mahaakna ningthou fambaal fanggadabadu maton Tonaaba-na angam-athou kharaga loutunaraga namduna Meetei ningthou fambaal kaakhi. fambaal hek kaabaga mayaamba-gi machaa-singna ningthou khubam mullakkadra chingnabadagi haatnaba sarou tourakkhi.

Meepaairabi Leimaren Sanarembi-na machaasingbu puduna Chingdaai Taangkhul Khullaakpa-gida changjafam louduna lotlaga leikhi. asumna chahi mangaa lotlaga leiringei Khullaakpagi machaanupi Larala Sangnu Saafabi-ga Tabungba-ga nungsi mari leinarakkhi.

Tabungba-na Meetei ningthou fambaal kaarabadi Saafabi-bu leimarel famthol haapkani haaiduna waasaklammi. madu taabada Saafabi haraaojarammi. mahaakna mapaabungda waarol adu khanghallammi. Khullaakpa-su kanaa khanghandana haraaojarammi.

Saafabi-na mapaabung-da Tabungba-bu meetei ningthou fambaal hanjinnaba hotnabiyu haaina taknarammi. mapaabung Khullaakpa-nasu waafam adu mahaakki chingmee maroi-manaaosingga taanarammi. khudingmakna amatta oina yaanarabada khanghoudana Tonaaba-gi mathakta laandaarammi. maduda Tonaaba maaithiraduna chenkhi.

Meidingu Tabungba-na 1359 da fambaal hek kaabaga mamaa ibema Sanarembi-da mahaakki nungsinajabi masaanou Larala Saangnu Saafabi-bu leimarel famthol haapke haaiduna taknarammi. Mamaa ibema-na angam-athou, akhang-ahei kayaaga taanabada marou chaaoba maton Tonaaba-na amuk hanna khubam paamduna laandaarakpa yaai haaina chingnabadagi kanjanaba maram oina Tabungba-gi mawaa amatta taadana/loudana matamdugi khutkan paanggallaba Angom ningthou-ga taanaraga machaanupi Lamfelngambi-bu luhongduna louraga Meetei leibaak-ki Leimarel famthol haapkhi. Angom-gi mapaandagi Meetei leibaak ingna chikna paanba ngamkhi. Tabungba-na Lamfelngambi-da Laairenba amasung Punsiba pokkhi.

mamaa ibema Sanarembi leikhidraba tungda Tabungba-na Saafabi-gi khonggul leehallubada masaana yaadana Chingsong ningthou-da thaajakhiba adugi paao taarammi. Taangkhul-singna Tabungba-da paangkhiba mateng adugi onna teinabada Angom ningol loukhibagi laman khumnaba hotnabadasu Saafabi-na yaadaduna laman khumhankhiba pumnamk khanglaklammi.

Meidingu Tabungba-na masaanou-bu uningduna loipot kaarakpa matam amada Chingsong ningthou-bu kousinduna mahaakki nupi-ga loinana Meetei leibaakta laakpinaba chaakkourammi. chaakkouba laaktuna unaraba amasung numit humni leiminnaba aduda Tabungba amadi Saafabi anigi nungsinaba adu pumnamakna khangba ngamlammi. makhoina ahing-gi achikpada kanaa khanghandana unaringeidasu Chingsong ningthou-na ukhirammi.

khudakta laman khumba ngamdaduna mareibaak youkhraga lounam touduna haraaoba utlaga meetei ningthoubu-su leimaren-ga konnana Chingsong ningthou-na chaakkourammi. adubu Lamfelngambi-di mapuroiba-na Saafabi-ga nungsinarambagi paao taabadagi waarouduna masaa ngamde haaiduna leithoklaga leihoukhi.

chaakkouba aduda Chingsong haao kaangbu asina lounam touduna Meetei ningthou haatnaba hotnarammi. mayaam punna chaak chaaringeida awaatpa haappa changlakpa saaraga tunglom-dagi thaangna thinduna manaai Akaangjaamba-ga konnana Meidingu Tabungba haatkhi, ateibuna punduna thamkhi. meidingu-gi akakpa makok adu faan amada thamlaga haaoyaam-singna mei thaaduna jagoi saaraga haraao-mathoi kaakhi.

asomda, Saafabi-na haraaoba aduda lonna mayaamgi thaknaba yu-da mayaak kanba yaai haapchinduna khudingmakpu pangthahallammi. mayaamna asibagum taaduna leiringeida meetei angambasingbu thaadoklaga masaabi-gi kaklaba lurel adu sam-da haaplaga manam-da poduna meetei leibaak tamna laakkhi.

Saafabi-na masaabi-gi akakpa makok adu Meetei Leimarel Lamfelngambi-da sinnarei. madu ubada ningthoukon adu meekap meeraaokhol-na nillammi. mayaamna kapnaringeida Saafabi-di mafamdudagi naanthorakkhi. mahaakna chatkhibadu kanaasu unahoudre.

Saafabi-na mapaamda nattraga mapuroiba-gi leibaakta amuk handaduna Pukhaao turel-gi hiden-da kumlaga masaabi Tabungba-gi heinaa matung inkhi.


Meidingu Tabungba-na leikhidraba tungda majaa ibungo ahal Laairenba-na 1394 da meetei ningthou fambaal kaai. mahaakna ningthou fambaal kaabaga mapaabung haatkhibagi laman khumba oina laandaaraga Chingsong ningthou-bu haatkhi. mapaabung-gi heinaa matung inkhraba mamaa sakpi, Meetei leibaak amasung leibaak ningthou-gidamak mapunsi katthoktuna laakkhrabi, pukchel chaaobi Larala Saangnu Saafabi-bu laairembi amani khanduna NONGPOK EREIMA mingthonduna meeyaamna mahaakpu iraatpa houhankhi.

3. LAANGOL LAAIREMBI oina laangonkhibi INGAALEI

Meidingu PAAIKHOMBA amasung Maraam ningol INGAALEI
Meidingu Khunjaaoba (1652-1666) na paallingei matamda Maraam-na loi kaarambadu kaaraktabagi loi thouba oina ningthou-na manaao-gi machaa nupaa laanda heithoi-singthoiba Kabomba-bu thaarammi. Loi thouba chatpa Kabomba yaaona makhoi 7 pu Maraam haaoyam-na lumduna haatli. Mathawaai yaaodraba Kabomba-gi mangak adu kaklagi lukhaa thaanaba Haaoyaam-singna puraga chatkhi. Meidingu Khunjaaoba-na hinglingei, Maraam haao-singna laakchakhiba asigi laman khumba ngamlamde.

Meidingu PAAIKHOMBA (1666-1697)-na fambaal kaaraba matungda Maraam haao-singna luren kaklaga pukhiba ningthou machaa Kabomba-gi luren adu louba lounam touduna laaira machaa sillangba saaraga chatkhi. Khongchat aduda Maraam khullakpa-gi machaanupi INGAALEI-ga matam khara leiminnabadagi thamoi laanthoknakhi. INGAALEI-gi matengdagi ningthou machaa Kabomba-gi luren adu fangba ngamkhi. Thouraang maai paakpagi pellaba ningthou PAAIKHOMBA-na masaanou INGAALEI-bu Meetei leibaak-ki leimaren famthon haapkani haaiduna sari naamungduna Meetei leibaak youminarakkhi.

Meetei chatnarol-na Chingmee ningol amana Meetei leimarel fambaal kaaba yaaramde. Sari waasakkhiba matung inna INGAALEI-bu fambaal kaahanba ngamdrabada nungthou-gi sanaa pukning adu yaamnamak pellamde. Meetei leibaak-ki ningthou oina leingaakkadaba masaabi Meetei ningthou-gi nungnaangbadu urabada ningthou-gi tung-gi punsi yaaifanaba khanduna INGAALEI-na ahingda lonna chatthokkhiduna Laanggol ching-da saathupkhi. INGAALEIna saathupkhiba matungda mahaakpu amuk hanna kanaanasu thiba khangnakhide. konnathangda LAANGGOL LAAIREMBI oikhi.

LEIMAREN laaongon changkhonbi, taaibang kummei saannaruge ningduna laangollakpi chingmee ningol INGAALEI-bu leibaak ningthou-gi thouram-thoudaada tengbaangbirakpi, yeknabadagi thawaai kanbirakpi, leibaakki yaaifanaba khanbada mapunsi katthokkhiba pumnamak asibu mamal thamduna konnathangda ningthou masaamakna masaanoubu leibaak meeyaamga loinana LAANGGOL LAAIREMBI haaina iraat thouni paangthokpa houkhibani.

(INGAALEI kaaina meichaak-na Kanglaa konung kaaduna waayel thoudaa tougani haaiba faaoba kaaoraba meidingu-gi thamoi meichaak ingnaba 1668 Sajibu 5 ni paanba Iraai-da Haaobam Chanu Ponglenkhombi-bu Leimaren famthol kaahankhibani. Meidingu-na Ponglenkhombi-da dhaara fangkhide, aduga atoppa nupi-su thikhide.)

No comments:

Post a Comment